Засгийн газраас Сэлэнгэ  аймгийн Мандал суман дахь Гацууртын алтны ордыг стратегийн ордод хамааруулах тухай тогтоолын төслийг УИХ-ын ТБХ-ны хуралдаанаас баталсан. Эн талаар УИх-ын гишүүн Х.Болорчулуунтай ярицлаа.
- Байнгын хорооны хуралдаан дээр Гацууртын ордыг стратегийн ордод хамааруулых эсэргүүцсэн байр сууриа та хатуу илэрхийлсэн. Яг ямар учраас эсэргүүцэх болсон бэ ?
-Ноён уул бол байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн, түүх соёлын хосгүй нандин өв дурсгалыг хэвлийдээ нуусан онгон дагшин уул юм. Одоогоос 100 гаруй жилийн өмнө Оросын эрдэмтэн Козловын удирдсан экспедиц анх эхэлж малтлага хийсэн байдаг. Тэд Монголын өвөг дээдэс болох Хүннү гүрний үеийн хаад ноёдын булш бунхан онгон байгааг тогтоосон. Нийт 200-300 орчим онгон байгаагаас одоогоор ердөө 10-аадийг нь нээн илрүүлж судлаад байна. 20-р зуунд ч цөөнгүй хайгуул хийгдсэн. Эндээс олдсон олдворууд нь Монголын түүхийг тодорхойлохоос гдна дэлхийн эртний хүчирхэг төртэй, соёл иргэншилтэй улсуудын үүсэл хөгжлийн талаар түүхэнд шинэ хуудас нээж өгсөнөөрөө онцлог юм. Эрдэмтэн Козлов Ноён уулаас нээж олсон нээлт олдворуудаараа тухайн үеийн дэлхийн түүх археологийн салбарын бүхий л дээд шагнал өргөмжлөлийг хүртсэн юм. Өдгөө Ноён уулын хиргисүүр гэж ярьж бичиж болохгүй. Учир нь тэр дундаа 10 гаруй метрийн гүнд мөнх цэвдэгт онголж булшилсан нь манай өвөг дээдэс хаад ноёдоо хэрхэн хүндэтгэж оршуулж байныг харуулж байна. Ердөө уржнан жил Хүннү гүрэн үүсэн байгуулагдсаны 2222 жилийн ойг тэмдэглэж байна хэмээн том шоу наадам хийсэн. Тэр үед монголчууд бүгд баярлаж бахархаж явсан. Үүнийгээ баталж  өвөг дээдэс Хүннү гүрний түүх соёлын хосгүй нандин өв соёлыг хамгаалах тал дээр нүдэнд харагдахуц бодит ажил хийх хэрэгтэй. Гэтэл өдгөө Ноён ууланд хадгалагдаж байгаа маш үнэтэй, хосгүй үнэ цэнэтэй түүх соёлын эд зүйлс археологийн  үнэт олдвор, хаад ноёдын онгоныг ухаж сүйтгэхдээ тулаад байна. Өнөөдөр Ноён уул руу дайрч байгаа нөхдүүд маргааш Бурхан халдун уул руу дайрахгүй гэх баталгаа алга.
-Гацуурт компаний өмнө нь шороон ордыг нь ашигласан. Одоо үндсэн ордыг нь "Сентерра гоулд” компани ашиглах гэж байна. Үндсэн ордыг байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйгээр ашиглана гэсэн баталгаа бий юү ?
-Өмнө нь шороон ордыг ашиглах нэрээр гол горхийг нь хааж боож, мод бургасийг ташираар нь огтолж хаясаныг хэд хоногийн өмнө газар дээр нь очиж ажиллахдаа нүдээрээ харлаа. Тэд нүд улаан мөнгө цагаан гэгчээр байгаль орчинд хандаж харьцаж байна. Тэр газар нь 100 га газар байна. Гэтэл "Сентерра гоулд” компаний Ноён ууланд авсан лиецнзийн эзэмших талбай нь 2300 га газар байгаа. Шороон ордоос ялгаатай бас аюултай нэг зүйл нь үндсэн ордыг эзэмшихэд химийн бодис заавал ашигладаг. Энэ компанийхан бид сайн булна, хадгална хэмээн ам уралдан амлаж байсан. Тэр булсан химийн бодис нь хамгийн наад захын үерийн урс хөрсний нуралтаар ил гарч задраад ирвэл тэр хавийн экологид нөхөж баршгүй хохирол учруулах нь ойлгомжтой хэрэг. Ийм байдал үүсэхгүй гэх баталгаа байхгүй. Компани ухаж алтыг нь авчихаад л яваад өгнө шүү дээ.
-Ноён ууланд Хүннүгийн олдвор тийм ч их байдаггүй, Оросын эрдэмтэн Козлов судалгаа хийхдээ бүгдийг нь ухаад хамаад явсан, одоо юу ч үлдээгүй гэх яриа байдаг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ ?
-Энэ бол худал мэдээлэл. Түүхээ мэдэхгүй эсвэл гадныхны зориуд санаатай тарааж байгаа цаанаа зорилготой цуу яриа гэж ойлгох хэрэгтэй. Албан ёсны тоо баримтаар 200 гаруй булш онгон байгаагаас еодөө 16 нь л судлагдаад байна. Зуу гаруй жилийн өмнө ажилласан Козловын экспедици долоо, манай археологич Ц.Доржсүрэн Наваан нарын эрдэмтэд 1950 онд зургааг, 2008-2011 онуудад ажилласан Монгол-Оросын хамтарсан экспедиц дөрвийг нээж олж ухаж судлаад түүхийн үнэлж баршгүй олдвор олныг олсон. Манай эрдэмтдийн тогтоосноор өвөг дээдэс маань хаад ноёдоо дандаа 10 гаруй метрийн гүнд мөнх цэвдэгт онголж бунхалдаг байжээ. Уулын нэр нь хүрэл Ноён уул гэж байгаа нь санамсаргүй зүйл биш. Манай өнөөгийн төр засагт гадныхныг өнөөдөр Ноён уул руугаа оруулаад маргааш нь Бурхан халдун уул руугаа дайруулах хэмжээний ёс зүйгүй ичих нүүргүй байдал тогтсон байна. Эдийн засгийн хямрал нэрээр далимдуулан ухаж төнхөх гэж байгаа нь архинд толгойгоо мэдүүлсэн архичин хүү нь эцэг эхийнхээ удам дамжин ирсэн ээмэг бөгжийг хулгайлж аван зарахаар улайрч байгаагаас ямар ч ялгаа байхгүй. Якутууд мөнх цэвдэгт сайтар хадгалагдсан арслан зааны тугалыг шилэн ханатай хоргонд хийсэн музей байгуулаад хүмүүсийг цахилгаан шатаар дээшээ доошоо буулган үзүүлж байна.Тэгвэл манайд ч гэсэн  үнэт олдворуудаа ухаж төнхөх бус харин олон нийт дэлхий дахины хүртээл болгох боломж байсаар байгааг ингэж сүйтгүүлж болохгүй.

-Гацууртын орд хавийн нутаг нь түүхийн үнэт олвортойгоос гадна байгалийн үзэсгэлэг төгс бүрдсэн газар. Ашигласны дараа хуучин төрхөндөө эргэж орох боломж хэр байгаа бол, таныг оюутан байхдаа Ноён ууланд очиж дадлага хийж байсан гэсэн.
-Ноён ул бол үнэхээр байгалийн төгс гайхмшигт гоо үзэсгэлэн бүрдсэн газар. Энд Гацуурт, Сүжигт, Баавгайт, Балж, Будан гээд олон горхи булаг урасан, төрөл бүрийн модтой битүү хөвч ойтой, цэцэг жимс алагласан гээд нэг үгээр хэлэхэд хүний нүд сэргээж сэтгэл баясгасан газар юм. Ноён уул нь ой мод, бут сөөг, өвс ногооны хамгийн их төрөл зүйлтэй учраас ХААИС-ын урагамал судлалын салбар далдагаа хийдэг байсан. Би оюутан байхдаа энд ургамалын аж ахуйн дадлагаа хийж байлаа. Хэрвээ "Сентерра гоулд” компанийг алт ухахыг зөвшөөрвөл Ноён уулын түүх соёл археологийн үнэт олдвор нь байгалийн төгс сайхан төрхтэйгаа хамт нөхөн сэргээгдэхгүйгээр устаж үгүй болно. Тэр бүхнээс зөвхөн Ноён уул л гэдэг нэр үлдэнэ гэдгийг сайтар ухаарах цаг ирлээ.
-Алтыг ямар технологиор ухах гэж байгаа бол, булш бунханг хөндөхгүй гэсэн зүйл олборлогч компаний зүгээс яриад байгаа.
-Үндсэн ордын алтыг ил болон далд гэсэн хоёрхон аргаар л олборлодог. Ноён ууланд алт ухахдаа ил аргаар буюу доошоо 200-300 м ухаж авна гэж байна. Тийм гүн ухахдаа газрыг шаталж тэлбэл ямар их хэмжээний газар ой мод хөлд нь сүйтэх нь ойлгомжтой.  "Сентерра гоулд” компани Ноён уулын хоёр өндөр оргил болох 1722 м 1759 м-ийн хооронд 2300 га талбайг лицензээрээ авчихаж. Түүнээс ердөө 303 га газарт л алт ухна хэмээн ард иргэдийг тайвшруулах гэж байна.  Гэхдээ тэд нэгэнт ухаад хэлбэл зогсохгүй гэдэг нь хэнд ч илэрхий хэрэг. Нөөцөө нэмэгдүүлэх гээд цаашаа улангасан зүтгэж таараа.Ухах газраа Гацуурт-Сүжигтэйн хагарал гэж нэрлэсэн байх юм. Үүнээс нь харахад ганцхан Гацууртын амыг төдийгүй Сүжигтэйн амыг ч ухна гэдэг ил байна. Гэтэл Ноён уулын эртний булш онгоны ихэнхи нь Сүжигтэйн аманд байгаа гэсэн эрдэмтдийн судалгаа байдаг. Тэгэхээр түүхийн булш онгонтой газраас хол зайдуу ухна гэдэг нь худлаа болж таарсан. "Сентерра гоулд” компаний далд зорилго нь Ноён уулыг бүхэлд тээрэмдэх ухахад оршиж байна. Энэ том хэмжээний ухалт мөнх цэвдэгд шууд нөлөөлнө. Үндсэн ордыг ашиглахдаа маш их тэсэлгээ дэлбэлгээ хийж чулуулгийг нь авдаг . Асар хүчтэй дэлбэрэлт нь газрын гүнд байгаа булш бунхан онгоныг шууд л устгаж гэмтээж эхэлнэ.
-Саяхан бие даагч гишүүд эрдэмтдийн багтай хамт Ноён ууланд очоод ирсэн. Ямар дүр зураг ажиглагдсан бэ ?
-Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд УИХ-ын гишүүн З.Баянсэлэнгэ, Г.Уянга, Ц.Оюунгэрэл нарын хамт археологич Д.Эрдэнэбаатар, түүхийн ухааны доктор, төрийн соёрхолт Батсайхан нарын эрдэмтэд болон УУЯ-ны албаны хүмүүстэй хамт очоод ирсэн. Эхэндээ миний бие "Сентерра гоулд” компаний лицензийн талбай түүхийн өвтэй газраас үнэхээр хол юм бол ашиглахад буруудах зүйлгүй гэсэн байр суурьтай байсан. Гэтэл яг газар дээр нь очоод нүдээрээ хараад гараа бариад үзсэний дараа Ноён уулыг ухуулж болохгүй гэсэн хатуу байр сууринд хүрлээ. Эрдэмтэн судлаачид болон нутгийн ард иргэдийн бодол санаа ч тийм байна. Хэрвээ Ноён уулыг ухуулах шийдвэр гаргавал Монгол төрийн дархлаа бүрэн устаж үгүй болжээ гэж дүгнэхээс өөр арга алга. Гэхдээ арай ч тийм шийдвэр гаргахгүй байлгүй хэмээн эх түүхээ насаараа судалсан эрдэмтэд докторууд ярьцгааж байна. Эх түүх өвөг дээдсээрээ бахархсан хүндэтгэсэн нэг хэсэг нь Ноён уулыг ЮНЕСКО-гийн дэлхийн байгалийн өвд бүртгүүлэхээр хөөцөлдөн бичиг баримтаа явуулж байхад цаагуур нь эрх мэдэлтнүүд гадныхантай нэгдээд ухах тухай ярих нь байж болшгүй зүйл юм.

-Өдгөө Ноён уулыг ухах гээд байгаа "Сентерра гоулд” компани өмнө Бороогийн алтны ордыг тавхан жилийн дотор цөлмөөд хамаг алтыг нь татваргүй аваад явсан гэдэг. Хэрвээ Гацууртын ордыг ашиглавал ахин тийм явдал давтагдахгүй гэсэн баталгаа бий юу ?
-Энэ компани алтыг богино хугацаанд ухах, бага татвар төлөх бүр татваргүй мултраад гарах тал дээрээ мэргэшсэн байна. Бороогийн алтны ордыг 10 жил ашиглана гэж гэрээ хийгээд ердөө таван жилийн дотор 56 тонн алтыг нь хуурайлж дуусгасан. Тэгвэл Ноён ууланд 70 тонн алт бий. Үүний хажуугаар Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо суманд 30 тоннын нөөцтэй ордыг авах гээд дайрч эхэлсэн. Тэгвэл Гацуурт бус харин Дорнодын ордыг стратегийн ордод хамруулаад төр өөрийн хувиа эзэмшээд ашиглах нэг хубилбар байна.
 
 

 

NUUTS.mn