Барилдах бөхчүүдийн бяр их, мэх нь уран байг,Уралдах хүүхдүүдийн гийнгоо нь уянгалаг, хөлөг нь хурдан байг, Харвах мэргэчүүдийн сум нь оночтой байг. Монгол наадам ирлээ. Орчин цагийн судлаачид Монголын наадам Хүннү гүрний нэгдсэн төр байгуулагдсан МЭӨ I-II зуунд үүссэн хэмээн тодорхойлжээ. Тухайн үед морь, бөх, сурыг тулгар төрийн үүсэл хэмээн тодорхойлж байсан аж.

Учир нь газар нутаг, эх орноо хамгаалахад эр хүнд энэ гурван чадвар зайлшгүй хэрэг болдог байжээ. Тухайлбал, морийг гарамгай унахын сацуу нум сум тавьж дайснаа устгана. Харин гардан байлдаанд сэлэмгүй оролцохдоо бөхийн мэх ашиглах шаардлагатай байжээ. Тухайн үеийн Хүннүчүүд бутархай овог аймгийн эв нэгдэл, цэргүүдийнхээ байлдааны ур чадварыг сайжруулах үүднээс наадам зохион байгуулдаг байсан аж. Үүнээс хойш монгол угсаатнууд эрийн гурван наадмыг зохиосоор иржээ.

Дундаа хэд хэдэн удаа тасарсан нь монгол овог угсаатнуудын хагарал, бутралтай холбоотой хэмээн эрдэмтэд тодорхойлдог. Зарим тохиолдолд бутарсан аймгууд нэгдэх, найрсаг харилцаа тогтоохын тулд наадам зохион байгуулдаг байсан гэнэ. Ингэхдээ аймгийн, овгийн ахлагчийн мэдэгдлийг элчээр дамжуулдаг байжээ. Харин найрамдаж наадам зохион байгуулахыг хүссэн хүсэлтийг нь хүлээн аваагүй тохиолдолд заналт дайсан хэмээн үзсэн. Тэгэхээр наадам нэг талаараа монгол үндэстний эв найрамдлын тэмцээн болж байсан аж. Өөрөөр хэлбэл, грекчүүд олимп зохион явуулж эхэлсэнтэй агаар нэг юм.

Монгол үндэстний хүчит бөх

Одоогийн Дундговь аймгийн Өлзийт сумийн Дэл хөнжлийн ууланд монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсныг гэрчлэх хадны сүг зураг бий. Энэ зураг хүрлийн үеийн түүх дурсгалд хамаардаг аж. Тэгэхээр монгол бөхийн барилдаан 7-11 мянган жилийн өмнө үүссэн байна. Зарим судлаач үүнээс ч өмнө үүссэн төдийгүй, тухайн үед эрийн гурван наадам зохион явуулдаг байсан. Гэхдээ морь уралдах, нум сум харвах, бөх барилдах нь Хүннү гүрний үеэс үүсэлтэй гэдэгт дийлэнх эрдэмтэд санал нэгддэг аж.

Харин 7-11 мянган жилийн өмнө зөвхөн монгол бөхийн барилдаанаар наадам зохион явуулдаг болж таардаг байна. Монгол бөхийн зодог цэнхэр өнгөтэй байдаг нь мөнх хөх тэнгэр, улаан шуудаг нь монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй гэсэн утгыг илэрхийлдэг байжээ. Түүхийн сурвалж бичгээс үзвэл зодог, шуудаг зарим цаг үед шашны янз бүрийн номлолын бэлгэдлийг агуулж, өөр өөр өнгөөр урлахад хүргэж байсан аж. Харин Ардын хувьсгал ялсаны дараа улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болов. Энэ нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх нэг хэлбэр байсан гэж эрдэмтэд тайлбарлажээ.

Харин монгол бөхийн цол өнөөгийн судлаачдын таамагласнаар 1600 гаруй жилийн тэртээ үүсчээ. Тэгвэл бидний мэдэх цолыг XI зууны сүүлчээс эхлэн харцага, бүргэд, гарьд, шонхор гэх зэрэг нэртэй цолыг өгч байжээ. XIII зуунаас начин, заан, арслан, аварга нэрээр цоллож иржээ. Ингэхдээ эдгээр том цолыг шөвгөрсөн бөхчүүдэд олгож байсан уламжлал өнөөг хүртэл уламжлагдсан байна. Харин XVIII зуунаас цолны чимэг үүсчээ.

Гийнгоо...

Хурдан морины уралдааны тухай мөн л Хүннү гүрний үеэс тэмдэглэсэн байна. МЭӨ I-III зууны үед монголчууд хурдан морь уяж, уралдуулж байсан тухай цадиг түүх бичиг өгүүлдэг. Эртний "Судар тэмдэглэл”, "Зүүн Хан улсын бичиг”-т "Хүннү гүрний үед цагаан cap (таван cap), намар цугларч тэнгэр газар, өвөг дээдэс сахиустныг тахих буюу хүн ам, мал унаагаа бүртгэн үздэг, хуримлан найрлаж морь давхиулан, тэмээ уралдуулан нааддаг цэнгэлддэг байв” хэмээн өгүүлжээ.

Уралдаанд түрүүлсэн агт хүлгийн нэр цол, үнэ өртөг нь мянган хувь өндөр болж, улс даяар хурдан морийг эрдэнэ мэт эрхэмлэн үздэг байжээ.

Тухайн үед хурдан морь уяж сойж байсныг гэрчлэх баримт бол өнөөгийн Дархан хотын ойролцоох Хүннүгийн үеийн булшнаас олдсон тоглож, ноцолдож буй хоёр морины хүрэл цутгамал гэдэг. Монголын нууц товчоо, Лувсанданзангийн "Алтантовч”, Марко Пологийн тэмдэглэл зэрэг эртний сурвалжуудаас үзэхэд XIII-XII зууны монголчууд уул овоо, онгон шүтээн, тугаа тахих, цэргийн хүчээ бүртгэн үзэх, хөрш улс, аймагтайгаа найрамдах, аян дайнаас буух зэрэгтээ найр наадам хийж байжээ.

Үүнийг Чингисийн чулууны бичигт их хааныг 1224 онд баруун зүгээс нутагтаа буцаж явахдаа Буха Сочихой гэдэг газарт наадам хийж байсан тухай тодорхой өгүүлсэн байдаг аж. Манжийн хаан 1772 оноос эхлэн Хэнтий хан уул, Хан уул, Отгонтэнгэр уулыг тогтмол тахиж наадам хийх хуультай болгосон байна. Хэнтий хан уулыг Түшээт хан, Сэцэн хан, Их шавиас тахидаг. Харин Отгонтэнгэр уулыг Засагт хан, Сайн ноён хан аймаг зэрэг газраас голлон тахидаг байжээ. Эдгээр тахилгын үеэр нэлээд наадам болдог байсан аж.

1911, 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалын үрээр тогтсон төр, засгийн бодлого ч эрийн гурван наадамд нэлээд хэмжээгээр нөлөөлсөн байдаг. Хурдан морины шинж, уяа заслын арга ухааныг олон янзын сударт хэдэн талаас нь өгүүлсэн боловч тэд цөм эртний дорно дахины язгуур махбодийн онолд тулгуурласан, өөр хоорондоо зөрчилдөхгүй байдгаараа нэгэн цогц зүйл болох ажиглагддаг байна.

Мэргэн

Нум сум бол эртний монгол цэргүүдийн голлох зэвсгийн нэг билээ. Тэгвэл цэргүүд бэлтгэл хийхдээ сур харваж байсан нь түүхийн сурвалж бичигт өгүүлдэг байдаг. Хүннү, Сүннүгийн үед сурын харвааг эрийн гурван наадмын төрөлд багтаажээ. Их Монгол улс 1224 онд Сартуул улсыг байлдан дагуулсны эцэст Буга Сочих буюу Бара буга Сочигой гэдэг газар хийсэн наадамд Хасарын хүу Эсэхий мэргэн 335 алд (502.5 метр) газраас байг амжилттай харваснаар түрүүлж байжээ.

Энэ бол сурын харвааны түүхэн дэх хамгийн хол зайд амжилттай харвасан тохиолдол гэдгээрээ гадныхны сонирхлын төвд байдаг. Монголчууд нум сумыг шинэ чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн чадамгай эзэмшиж, хавчаахай нумтай чулуун зэвтэй сумтай байжээ. Харваачид тэмцээн явуулахдаа зэвтэй сумаар гол төлөв нэхий харваж байсан аж. Харин газрын хэмжээг тогтоосон тодорхой заалт байсангүй. Хэн хатуу том нум барьж холд хүчтэй, мэргэн харваж оносон нь тэргүүн байрт ордог байжээ.

Сурын харваа нь Монголын наадмын нэг төрөл боловч Манжийн дарлалын үед монголчуудыг цэргийн эрдэмд боловсрохоос сэргийлж сарампай харвах мэт зарим төрлийг нь хоригложээ. Харин энгийн харвааг нь арга буюу хориглож чадаагүй аж. Мөн Богд хаант улсын үед сурын харваа сэргэж, цэргийн бэлтгэл, эгэл наадмын утгатай болсон байна.

С.Санчир

http://www.eagle.mn/content/read/20327.htm