Геополитик

Сингапурын Их сургуулийн Зүүн Өмнөд Ази судлалын институтийн захирал

/Сингапурын "Ляньхэ жаобао” сонин, 2014 оны 06 сарын 02./

Хэдэн жилийн өмнөөс Америк-Хятадын харилцааг өөрийн гэсэн онцлогтой "great 2” буюу G2 ("Их найм” гэдэг шиг "их хоёр” орч.) хэмээн тодорхойлохыг оролдох болж, зарим нь бүр "Chimerika” буюу "Хятамерик” гэсэн нэр томъёог санал болгож байв. Энэ бүхэн нь хоёр орны эдийн засгийн гүнзгий харилцан хамаатлын илэрхийлэл болж байна. Либералууд төдийгүй реалистууд ч иймэрхүү байдал нь зөвхөн Азид төдийгүй дэлхий дахинд энхийг тогтоох үйлст хувь нэмэр болно гэж үзэж байгаа. Эдийн засгийн харилцан хамаатал нь төрийн бодлогын түвшинд ч болзолт нөхцөлд ороход хүргэж, энэ нь энхийн харилцааг бэхжүүлнэ гэж либералууд үзэж байна. Реалистууд болохоор хоёр талт харилцааны иймэрхүү формат нь "санхүүгийн терроризмын” өөрмөц нөхцөлийг бий болгож байна гэж үзсэн талуудын аль нь ч нөхцөл байдлыг нөгөөдөхийнхөө ашиг сонирхолд цохилт өгөх зорилгоор ашиглаж болох тул аль аль нь огцом хөдөлгөөн хийхгүй гэсэн үг.

Өнөөдөр бид Хятад болон АНУ-ын харилцаа нь шинэ хүйтэн дайны шинжийг улам бүр олсоор байгааг харж байна. Хэдийгээр Бээжин болон Вашингтоны геостратегийн ашиг сонирхлын шууд зөрчилдөөн илрээгүй боловч Дорнод Хятадын болон Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай асуудалд АНУ нь тугаа өргөн өөрийн холбоотнуудын талд эргэлзэхгүй орж байгаа. Вашингтон нйетрал байр суурийг баримтлах бодолгүй байгааг Бээжин мэдэрч байгаа. "Миний нөхрийн дайсан бол миний дайсан” гэсэн онолыг АНУ баримталж байгаа нөхцөлд харилцаа муудах нь тодорхой юм. Энэ бүхэн нь "их гүрнүүдийн хоорондын харилцааны шинэ форматыг” бий болгох асуудлыг улам бүр ярвигтай болгож байна.  

Дайн нь "халуун” буюу "хүйтэн” байхаас үл хамааран геополитикийн шалтгаантай байдаг бөгөөд мянга мянган жилийн турш ийм байсаар ирсэн. АНУ болон ЗХУ хоёрын хооронд өрнөсөн хүйтэн дайн нь – тэдний геополитикийн ашиг сонирхлын мөргөлдөөний үр дүн билээ. Америк нь европ дох өөрийн холбоотнуудаар дамжуулан өөрийн шууд ашиг сонирхлын бүсийг ЗХУ-ын "хязгаар” хүртэл тэлсэн бол Москва нь өөрийн нөлөөллийн хүрээг АНУ-ын хил хүртэл (Карибын тэнгис) тэлчихээд байв. Хэдийгээр өнөөгийн Хятад-АНУ-ын харилцаа нь эдийн засгийн харилцан хамааралд оршиж байгаа ч Ази тивд энхийг тогтоох асуудал яригдахад сулхан дэмжлэг болж байгаа. Тэгвэл бид энэ бүс нутагт энхийг хамгаалж чадах уу? Энэ нь талууд өөрийн геополитикийн ашиг сонирхлуудыг ойлгож байгаа түвшин, мөн түүнийгээ өөрчлөхөд бэлэн байгаа, эсэхээс шууд хамаарна.

Хятад-америкийн өнөөгийн харилцааны бэрхшээл нь олон шалтгаантай боловч эцэст нь бүгд геополитикийн ашиг сонирхолд нэгтгэгддэг. Тодруулбал геополитикийн тодорхой ашиг сонирхлууд эргэн сэргэсэн нь дээрх хямралт нөхцөл байдлыг үүсгэсэн. Ийм маягаар, тухайн бүс нутагт өрнөөд байгаа үйл явдлыг ойлгохын тулд геополитикийн зураглалын өөрчлөлтийг ажиглан ойлгох ёстой.

ӨРНӨДИЙНХНИЙ ЗАГВАРЧИЛСАН АЗИЙН ГЕОПОЛИТИК

Азийн бүс нутаг дахь өнөөгийн нөхцөл байдлыг нэн шинэ түүхэн дэх өрнөдийн гүрнүүдийн үйл ажиллагаа нөхцөлдүүлж буй. Өрнөдийн орнуудыг Ази руу нэвтрэх хүртэл энд өөрийн гэсэн, бүс нутгийн шинжтэй олон улсын дэг журам, татварын журам ноёлж байв. Түүхэн шалгарлын явцад энэ журам бүс нутгийн тэргүүлэх орон болох Хятадыг тойрон бүрэлдэж байв. Иймэрхүү харилцаа нь хэдэн мянган жилийн турш тогтсоор ирсэн бөгөөд европын империалистууд цөмрөн орж ирснээр дуусгавар болсон юм.

Татварын харилцаанд өөрийн гэсэн феодалын шинж байсныг үгүйсгэх аргагүй юм. Жишээлбэл, энд хөлд нь мөргөх ёс багтаж байв. Талуудын эрх тэгш байдлыг эрхэмлэдэг өрнөдийнхний хувьд бол үүнийг хүлээн зөвшөөрөх нь амаргүй хэрэг. Гэвч хятадад ноёлж байсан татварын систем бол хятадын соёлын тусгал болсон "харилцан эелдэг байх” зарчмын тусгал болж байлаа. Энэ бол худалдааны харилцааны систем байв. Худалдаа бол иймэрхүү харилцааг бүрэн дүүрэн болгож байсан бол татвар төлөх нь хэлбэр төдий зүйл байв. Татвар төлөгч орнууд нь хятадын эзэн хаанд үе үе бэлэг сэлт хүргүүлж, эзэн хаанд нь бараалхах үедээ хэдэнтээ сөгдөн мөргөж, хүндэтгэл илэрхийлдэг байлаа. Хятадын эзэн хаанд ийн бэлэг барихдаа татвар төлөгч орнууд хариуд нь барьсанаасаа ч илүү ихийг хүртэж, Дундад иргэн улстай худалдаа хийх эрхийг олж авдаг байжээ. Энэ бол маш бага зардалтай чөлөөт худалдааны загвар юм.  Өрнөдийн орнууд болохоор Хятадын хаалга үүдийг их бууны тусламжтайгаар онгойлгож байлаа, харин татарын системд зөвхөн сөгдөж мөргөхийг л шаардаж байсан.

Мэдээж одоо энэ уламж­лалыг сэргээх тухай ярих нь утгагүй хэрэг. Би зүгээр тэр уламжлалд бол шүүмжлээд байх зүйл байгаагүй, цаг үе нь л тийм байсан юм гэж хэлмээр байна. Татвар төлөгч орнуудын сонгон авсан энэхүү систем нь Хятад болон тэдний хооронд гадаад бодлогын тэнцвэрийг тогтоож өгч байжээ. Энэ систем яагаад ийм удаан оршин тогтносныг тайлбарлахад хэцүү. Эргэлзээ төрүүлж байгаа цорын ганц бодол бол Хятад нь өрнөдийн орнууд хүч түрэн орж ирсэний дараа ч цаг үеэсээ хоцорсон орон байсан гэх үзэл юм. Европын орнууд Ази руу нэвтрэх замыг гаргасны дараа татварын систем нуран унаж, Хятад улс өөрөө тэргэнд хөллөгдөж, мөн түүнчлэн бүс нутаг дахь геополитикийн байр сууриа алдсан билээ. Өнөөдөр БНХАУ-ын өмнө тулгамдаад байгаа бүхий л асуудлууд нь өрнөдийн империализмтай холбоотой: Төвд ч, Тайвань ч, Сянган ч, Дяоюйдаогийн арлууд ч энд багтана.

Япон бол шинэчлэлийн хэрэгжүүлсэн Азийн анхны орон. Энэ орон Токиог тойрч төвлөрсөн геополитикийн бүтцийг бий болгохоор оролдож байсан. Сэргэн мандлынхаа үед Япон улс нь өрнөдийн орнуудад цохилт өгч, Оростой байлдан ялсан. Гэвч үүнд нь Азийн нэг ч орон /энд Хятад ч хамрана/ баярлаагүй. Япон улс Азид өрнөдийнхний байршихыг эсэргүүцэх төлөвлөгөөнөөсөө татгалзаагүй бөгөөд төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд азийн орнууд руу зэвсэглэн цөмөрч, колончлохыг оролдов. Үр дүнд нь юу болов? Ялагдал. АНУ-ын хяналтанд орсон дайны дараах Япон улсыг бүрэн эрхт улс гэж үзэхээ байв. Энэ байдал нь өнөөгийн Японы "төрийн байгууллаа цэгцлэх” гэсэн удаа дараагийн оролдлогуудын үндсэн фон болж байна (өөрөөр хэлбэл, Дэлхийн хоёрдугаар дайнд ялагчдын Японд тулгасан гадаад болон дотоод бодлогын хязгаарлалтаас аажим ангижрах).

ГЕОПОЛИТИКИЙН ОЛОН ТУЙЛ

Гэвч Азийн өнөөгийн геополитик нь өөр дүр төрхтэй болжээ. Олон туйл руу тэмүүлэх хандлага энд тодорхой харагдаж байгаа. Энэхүү шилжилтийг нөхцөлдүүлсэн чухал хүчин зүйлс нь Оросын хүчирхэгжилт, Хятад болон бусад орнуудын сэргэн мандалт, Японы "тогтворжилт”, АНУ-ын сулрал г.м. Тэгвэл энэ хандлага юун тухай өгүүлнэ вэ? 

АНУ нь сэргэн мандлынхаа жилүүдэд Монрогийн онол гэдгийг боловсруулсан ба гол агуулга нь европын гүрнүүдэд Америкийг колончлох, эсвэл ямар нэгэн байдлаар америкийн улс орнуудын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцох явдлыг зогсооход оршиж байлаа. Тэгвэл өнөөдрийн олон туйл нь Монрогийн онолын орчин үеийн хувилбар мөн үү? Сүүлийн үед Украинд үүсээд байгаа нөхцөл байдал нь Орос болон өрнөдийн улс орнуудын нэгдлийн геополитикийн ашиг сонирхлын мөргөлдөөний үр дүн юм. ЗХУ-ыг задарсаны дараа түүний өв залгамжлагч нурангин дунд оршиж байлаа. АНУ болон Европ нь энэ боломжийг ашиглан, өөрийн ашиг сонирхлын хүрээг Оросын хил хязгаар хүртэл тэлж чадлаа. Гэвч Орос улс хүчирхэгжин сэргэх замдаа орсон тул үнэн худал элдэв аргаар геополитикийн өөрийн байр суурийг сэргээхийг оролдож эхэлсэн, ядахдаа л Москва чухал гэж үзсэн тохиолдол бүрт.

БНХАУ-ын сэргэн мандал нь Хятад улс геополитикийн тэргүүлэгч гүрэн болох АНУ-г ирүүлд дуудаж, өөрийн гэсэн "Монрогийн онолтой” болоход хүргэх үү? Хөгжиж буй орны өндийлт нь – нэгэнт оршин буй их гүрнүүдийн хувьд илэрхий эрсдэл мөн. Гэвч түүхэнд эрх мэдлийг эв найртайгаар хуваарилсан тохиолдлууд ч байдаг. Хамгийн сайн жишээ бол Британийн эзэнт гүрэн нь тэргүүлэх байр сууринаасаа нэр төртэйгээр явж, АНУ-д орон зай гаргаж өгсөн явдал юм. Хэрвээ хоёр талт харилцааны талаар ярих юм бол Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа ихэнхи колони улс харьцангуй тайвнаар колонийн удирдлагаас гарсан бөгөөд энэ үйл явц нь элдэв том мөргөлдөөнд хүргээгүй билээ.

Хэдийгээр өнөөдөр олонх судлаачид АНУ-аас Хятад руу эрх мэдлийг шилжүүлэх тухай сэдвийг хөндөж байгаа ч бодит хэрэг дээрээ Хятад—Америкийн харилцаанд тэс өөр асуудал тулгарч байгаа энхтайвнаар зэрэгцэн орших.

Бээжинд АНУ-ын дэлхийг тэргүүлэх үүрэг ролийг авах сонирхол байхгүй. Мөн тэр геополитикийн ашиг сонирхлын хүрээгээ АНУ-ын хил хязгаар хүртэл тэлсэн ЗХУ-ын замаар ч бас замнахгүй. Энэ хоёр оронд геополитикийн ашиг сонирхлын шууд мөргөлдөөн байхгүй байгаа нь бүр ч илүү чухал. Хятад-Америкийн харилцаанд буй зөрчлийн мөн чанар нь дараах асуудалд буй: АНУ Ази дахь хэт их данхайн томорсон геополитикийн ашиг сонирхлоо хумих уу? Энд аюулгүй байдлын үүднээс Бээжингийн болгоомжлолыг төрүүлж байгаа Вашингтоны геополитикийн ашиг сонирхлын талаар өгүүлж байна. 

Хоёр орон хоёулаа хэн хэнийхээ ашиг со­нир­холд хүндэтгэлтэй хандсан нөхцөлд л энх­тайвнаар зэрэгцэн орших боломжтой. Азийн тухайд ярихад улс орон болгонд өөрийн гэсэн ашиг сонирхол байгаа хэдий ч геополитикийн хамгийн чухал асуудлууд нь Хятад болон АНУ-ын харилцаатай салшгүй холбоотой юм. Тиймээс хоёр гүрний тухайд хоорондын геополитикийн харилцаа холбоог цэгцлээд зогсохгүй гуравдагч улс оронтой харилцах геополитикийн харилцаандаа ч анхаарах шаардлагатай байна. Одоогийн нөхцөл байдалд сэтгэл зовоохооргүй байж чадахгүй байна. Нэг талаас сэргэн мандаж өндийсний хүчинд Хятад улс нь эрх ашгаа хамгаалах чадвартай хүчирхэг их гүрэн болж хувирав. БНХАУ-д өөрийн гэсэн "Монрогийн онол” байхгүй, Тэр Азийг "нөлөөллийн хүрээгээ” гэж үзэхгүй байгаа. Гэхдээ аль нэг улс орон тухайн бүс нутаг дахь өөрийн ашиг сонирхлыг бусдынхаас дээр тавихыг тэр урьдынх шигээ тэвчихгүй. Нөгөө талаас Вашингтон нь Азийг урьдынхтайгаа л адил өөрийн нөлөөний нэгэн бүс хэмээн үзэж, бүс нутаг дахь оролцоогоо багасгахыг бус, харин ч өргөжүүлэн тэлэхийг эрмэлзэж байна. Иймэрхүү байр суурь нь энэ хоёр гүрнийг шууд зөрчилд хүргэхгүй гэх газаргүй.

Үүсээд буй геополитикийн нөхцөл байдлаас үүдэн, мөн Хятад, АНУ нь өөрсдийн бодлогыг эргэн харна гэж тооцвол Азийн ирээдүй нь дараах хэд хэдэн хэлбэрээр бодитжиж болно.   

Нэгдэх хувилбар: Дэлхийн хэмжээний цар хүрээтэй хүйтэн дайн. Хятад-Америкийн харилцаа нь одоо байгаа голдиролоороо үргэлжилсээр эцэст нь илэрхий дайсагнал, үүнээс псевдо-хүйтэн дайнд хүргэх. Би яагаад "псевдо” гээд байна вэ гэхээр энэ дайн нь Бээжин-Вашингтоны хоорондох шууд дайн бус, энэ дайнд АНУ нь холбоотнуудынхаа өмнөөс оролцох болохоор тэр юм. Хятад бол ЗХУ биш болохоор бээжингийн эрх баригчдад ашг сонирхлоо АНУ-ын "эзэмшилд” тархаах өчүүхэн ч со­нир­хол байхгүй. Үүнээс гадна энэ хоёр орны хувьд эдийн засгийн нягт харилцаа холбоогоо таслахад амаргүй байна. Гэвч иймэрхүү псевдо-хүйтэн дайн эхлэх юм бол дэлхий нийтэд тархаж болзошгүй. БНХАУ-ын нөлөө нь дэлхийн бусад цэгүүдэд олон талаараа тархаж байна, жишээлбэл Африкт. Тиймээс хүйтэн дайн Азийн хүрээнээс ч гадуур орших Хятад-Америкийн харилцааг бас хөндөнө.

Хоёрдох хувилбар: Бүс нутгийн хэмжээний хүйтэн дайн. Энэ хувилбар нь Хятад болон Япон, түүний холбоотнуудын хооронд дэгдэх магад­лалтай. Хятадтай газар нутгийн маргаанд ороод буй Азийн орнууд (жи­шээл­бэл, Япон, Филиппин, Вьетнам) АНУ-ын оролцоогүйгээр ч ямар нэгэн холбоонд нэгдэж, улмаар бүс нутгийн хүйтэн дайн гарч, удалгүй "халуун цэг” болж мэднэ. Өнөөдөр Токио нь АНУ-тай холбоотон гэх халхавчин дор БНХАУ-тай газар нутгийн маргаантай улс орнуудыг өөрийгөө тойруулан нэгтгэж байна. Энэхүү холбоо нь Америк-Японы харилцаанаас бүрэн тусгаар оршихын зэрэгцээ байгуулагдсан зорилго нь ч тэс өөр юм.

Хүйтэн дайн ямар цар хүрээг хамарлаа ч бүс нутгийн хэмжээний ACEAH мэтийн олон улсын байгууллагуудын нэгдмэл байдалд хохиролтойгоор тусч, үйл ажиллагаанд нь сөргөөр нөлөөлнө. Гуравдагч орны эсрэг (өөрөөр хэлбэл, Хятадын эсрэг) чиглэсэн Америкийн холбоодын систем нь Бээжингийн ашиг сонирхолтой зөрчилдсөөр цаашид ч бэхжих юм бол эцэстээ Хятад ч холбоо байгуулах замд орж болзошгүй. БНХАУ-ын эдийн засгийн хүчин чадал өдрөөс өдөрт өсөн нэмэгдэж байгаа болохоор холбоотон олоход тийм ч хэцүү биш байх болов уу.

Гуравдахь хувилбар: Америк нь аажимдаа азийн эмх замбараагүй байдлын нэгээхэн хэсэг байхаа болино. АНУ нь боломж нь хумигдахын хэрээр бүс нутаг дахь бодлогоо эргэн харж байгаа бололтой. Үйл явц ийнхүү өрнөвөл Азийн бүтэц нь Хятад, Япон болон бүс нутгийн бусад улс гүрнээс хамаарах болно. Хэрвээ Хятад, Япон болон бусад улс орнууд нь хоорондын зөрчил маргаанаа арга эвээр шийдвэрлэж чадахгүй бол дээр дурьдсан хүйтэн дайны сценари хэрэгжинэ. Харин хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлж чадвал бүс нутагт олон улсын харилцааны урьдынхтай адил бүтэц тогтоно. Гэхдээ энэ удаад энэ нь татварын систем биш, харин эрх тэгш орнуудын хамтын ажиллагаа байх болно. Хятадын онцолж байгаа харицлан аюулгүй байдлын Азийн системийн тухай санаа нь үүнийг өгүүж байгаа билээ. 

Дөрөвдөх хувилбар: "Их хоёрын” харилцааг илэрхийлэгч бүс нутгийн бүтэц. Энэ хувилбарт АНУ нь жинхэнэ утгаараа нейтрал байр суурийг эзэлж, Азийн орнууд хооронд буй зөрчилдөөнийг зохицуулахад тусална. G2 гэдэг бол хүйтэн дайн ч биш, бүхнийг АНУ, Хятад хоёр шийдвэрлэнэ гэсэн үг бас биш юм. Иймэрхүү бүтцийг бий болгох асуудал нь хоёр их гүрнээс нөгөө талынхаа ашиг сонирхлыг хүндэтгэх, мөн өндөр түвшинд харилцан итгэлцэхийг шаардана. Үйл явдал ийнхүү өрнөхийг бүрмөсөн үгүйсгэж бас болохгүй. Хятад-Америкийн худалдаа-эдийн засгийн харилцаа хөгжлийн асар их нөөцтэй байгаа, цаашид ч байх болно. БНХАУ нь өөртөө хэрэглэгчийн эдийн засгийг төлөвшүүлчихвэл харилцан хамаатлын түвшин улам бүр нэмэгдэнэ. Америк-Японы харилцааны хэмжүүрүүд ч өөрчлөгдөнө. Өнөөдөр Вашингтон Токиог дэмжээд байгаагийн гол шалтгаан нь Хятадыг сулруулахад оршино. Японд "тэнцвэржүүлэх” үйл явц хэрэгжээд дуусмагц энэ нь Хятад болон Азийн бусад орны байр суурьт нөлөөлөх боловч хамгийн их хохирлыг Япон, АНУ-ын харилцаа амсана. Америкийн Азид орших, цэргээ байршуулах нь асуудалтай болно. Хүчирхэг, хараат бус Японы ашиг сонирхолтой АНУ-ын японы арлууд дээр болон Азид байрших явдал нь зөрчилдөнө. Ийм нөхцөлд Вашингтон, Бээжингийн харилцаанд асар том өөрчлөлт орж, энэ хоёр орныг улам бүр нягтруулна.

Дайн харилцан сүйтгэлд хүргэнэ. Дайнд ялж болох ч жинхэнэ ялагч гэж байхгүй. Хоёр тал хоёулаа их үнэ цэнийг төлдөг, төлсөн үнэ цэнийн хэмжээнд л гол ялгаа оршдог. Энхтайвныг мөнх хадгалах нь амаргүй гэдгийг түүх бидэнд өгүүлж байна. "Мөнх” гэх үг цаг хугацааны шалгуурыг давдаггүй. Хэдий тийм байлаа ч хүмүүс энхтайвныг хамгаалж, дайнаас зайлсхийхийн төлөө бүхий л хүч чадлаа дайчилж байх ёстой. Энэ бол амаргүй асуудал, гэхдээ амжилт олох боломж бий.

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин