Өргөдлийн байнгын хорооны тогтоолын биелэлт, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хэрэгжилт, УИХ-ын гишүүдийн амлалт, Улаанбаатар хотын Засаг даргын захирамж газар дээрээ хэрхэн хэрэгжиж байгааг сурвалжлахаар Туул голыг даган суурьшсан суурьшлын бүс Хан-Уул дүүргийн XIII хороо буюу Туул тосгонд ирсэн юм.
Хаврын салхи хавирга нэвт гэгчээр хавсарга салхи тасралтгүй шуурч карьерийн шороо, элс агаарт дэгдэн нүд нүүргүй шуурна. Карьерт идэгдсэн газрын талбайн хэмжээ хоёр жилийн өмнө ирж байснаас илүү ихээр томорсон харагдана. "Боржигны тал” хэмээх төрд дийлдэхээ байсан компани хоёр жилийн өмнө ухаад тавьсан хөрсөө эргүүлж нөхөн сэргээлтэд ашиглаж байгаа гэж тайлбарлаж буй ч шинэхэн ногоо цухуйсан шинэ хөрс хуулж байгаа юм шиг байлаа. Нэг машинтай байсан эднийх хоёр болж, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлжээ. Түүнчлэн гүний худаг байгуулан ус ашиглаж буй гэж байгаа ч тоолуургүй өөр нэг эх үүсвэр байгааг ч үгүйсгэхгүй. Шалгалт ирэхээр тоолууртай үзүүлэнгийн худгаа харуулчихаад, яваад өгөхөөр тоолуургүй худгаа хэрэглэдэг байх магадлалтай гэж эдний үйл ажиллагаанд иргэдээ төлөөлөн хяналт тавьдаг "Шинэ суурьшил, эрүүл аюулгүй орчин” ТББ-ынхан ярьж байв.
XIII хороо, Туул голыг дагасан, тосгоныг тойруулж хэдэн айлын буйрын чинээ ухсан нүх, тогтоол ус, овоолсон шороо энд тэндгүй харагдана. Өглөө босоход л нэг компани талбай ахиулаад ухчихсан, хөрс хуулчихсан байдаг тухай иргэд хэлж байна. Хайрга олборлоход ус хамгийн их хэрэглэдэг. Тэр хэрээр бохирдол ус гардаг. Ямар ч нөхөн сэргээлтгүй, олон жилийн турш өдөр шөнөгүй амьсгал авах зай өгөхгүйгээр олборлосны гайгаар алдарт Бөхөгийн гол ширгэснийг ч малчид харуусан ярих. Цагтаа туулах гэж хүч хүрдэггүй байсан Бөхөгийн гол өнөөдөр мал услах хэмжээнд ч хүрэхээ байжээ. Цангасан мал хайрга угаагаад үлдсэн тогтоол уснаас уух гэж яваад усанд унаж үхдэг тохиолдол хэвийн үзэгдэл болсон гэж байна. Энэ хавар гэхэд 10 орчим үхэр ийм маягаар үхжээ. Үхэхээс нь өмнө татаж гаргаад тэжээлээ гэхэд асаргаанд байсаар мал болдоггүй тухай малчин Г.Отгонбаатар ярилаа.

Тэрээр XIII хорооны иргэн. Олон жилийн өмнө карьеруудын ухсан устай нүхэнд есөн настай бяцхан хүү нь унаж амиа алдсан харамсалтай явдал болсноос хойш иргэдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийн төлөө тууштай тэмцэгч болжээ. "Одоо манай энд үнэхээр мал бэлчих бэлчээргүй болж гүйцлээ. Бид овоо толгой дээрээ дуран бариад малаа хаана байна, хаана бэлчиж байна гэж хардаг байсан бол одоо овгор шороон дээр дуран бариад өнгийгөөд явдаг боллоо. Байгаль орчноо хамгаалах, иргэдээ эрүүл аюулгүй орчинд амьдруулах, үйл ажиллагаагаа хуулийн хүрээнд явуулахад энэ хүмүүсийн сэтгэл л дутаад байна. Эрх мэдэлтэй хүн бүхэн энд ирдэг. Арга хэмжээ авч байгаа нь нэг ч алга” гэж Г.Отгонбаатар ярьж байна.

Карьерийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын хувьд Туул голын ай сав газарт олборлолт явуулахыг хориглосон Өргөдлийн байнгын хорооны тогтоолын хэрэгжилт тэг байгааг харуулж байв. Үүнийг XIII хорооны ИТХ-ын дарга Б.Норовням батлан ярьсан юм. Тэрээр "Манай XIII хороо Туул тосгон Улаанбаатар хотынхныг төмс хүнсний ногоогоор хангах хөдөө аж ахуйн бүс нутаг. Аж ахуй фермер ихтэй. Сүүлийн жилүүдэд карьерийн буюу түгээмэл тархацтай ашигт малтмал олборлох компаниуд маш ихээр бий болсон. Байгалийн доройтлыг ийм болтол нь компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байна. Манайд асуудалтай хэд хэдэн компани байгаа. Бичиг баримт бүрдэлгүй, түүнийгээ үзүүлдэггүй, үйл ажиллагаа харъяалалтай, харъяалалгүй /Төв аймагт, Хан-Уул дүүрэгт үү гэдэг нь мэдэгдэхгүй. Цаасан дээр маш олон захирамж, шийдвэр байна. Нийслэлийн засаг даргын захирамж тушаалууд ч байна. 56 карьер цуцлагдсан гэсэн захирамжтай.
Харамсалтай нь газар дээрээ цуцлагдсан, нөхөн сэргээлт хийгдэж байгаа, хаагдсан газар нэг ч байхгүй. Бүгд ажилладаг. Өдрийн цагаар биш юм гэхэд шөнийн 23:00 цагаас эхэлж бүгд ажиллана. Нэг мэдэхэд хөрсөө хуулчихсан, шороогоо овоолчихсон, шигшчихсэн зөөж байдаг. Дүүргийн Засаг даргын захирамжийн биелэлт ч хангалтгүй. Ард иргэдэд маш их бухимдал үүсч байгаа. Манайх Төв аймгийн Алтанбулаг сумтай хил залгаа. Хилийн заагаас цааш бүгд лицензтэй. 100, 100 га-гаар олгочихсон байдаг. Компаниуд Алтанбулаг сумтай гэрээтэй, тэндээс зөвшөөрөгдсөн гэсэн ч тээвэрлэлт дайран өнгөрөх газар нутаг нь бүгд манайх. Карьер бол манайд мөнхийн асуудал. Бид зөндөө явдаг. Харамсалтай нь ажиллахад маш хэцүү. Дийлдэхээ байсан” гэж байна.
Гэтэл газар дээрээ Туул тосгоны иргэд л үүний эсрэг өдөр шөнөгүй тэмцэж байна. Тэд эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээ нэхэж "Шинэ суурьшил, эрүүл аюулгүй орчин” төрийн бус байгууллагыг байгуулан карьерийг хориглосон шийдвэр, захирамж гаргасан эрх дархтнуудын ажлыг тэдний өмнөөс хийцгээж байна. Иргэдийн тэмцлийн үр дүнд 2013 онд хамгийн их тоосжилт бий болгодог тээврийн замын нэг км гаруйд хатуу хучилттай зам тавиулж чаджээ. Хэдийгээр багахан хэсэг ч байнгын тоосжилт дунд амьдардаг иргэдийн хувьд маш том амжилт. Гэвч 2013 оноос хойш Туул гол дагуух түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын олборлолт улам эрчимжсээр иргэдийн амьдрах орчин, малын бэлчээр нутаг улам доройтжээ. Нийслэлчүүдийн ундны усны эх үүсвэр Туул голын голдирол алдагдаж, хамгийн ихээр бохирдож байгааг Туул тосгоны хилийн зааг дээрээс хэн ч харсан нүдэнд ил байв.

Зууны мэдээ
Ц.Мягмарбаяр