*Социализмаас ардчилалд шилжсэн 24 жилд нийгмийн тогтолцоонд маш олон өөрчлөлт гарсан хэдий ч, огт өөрчлөгдөлгүй хэвээр үлдсэн хэвшил нь шагнал. "Байн байсаар бүх Монголыг бүрхэж, зөвхөн шагналыг хэвээр үлдээх ардчилал" хэмээн олон жилийн өмнө бичиж байж билээ.

*Социализмын үед төрөөс болоод салбараас, орон нутгаас, албан байгууллагаас шагнагдах учиртай хүмүүсийг маш их шалгуураар шигшиж, шагналыг нь дагалдан улсын төсвөөс бага бус мөнгө олгогддог байв. Харин өдгөө шагнагдах учиртай хүмүүсийн шалгуур нь улам улмаар суларч утга учраа алдсан хэрнээ, шагналыг дагалдах мөнгө нь бараг социализмын үеийнхтэй адил шахам. Тэр үеийн мөнгөний ханш өдгөө бараг 100 дахин өсчихөөд байхад шүү дээ.

*Moнголд "борооны дараах мөөг" мэт тасралтгүй үргэлжлэх баяруудын үеэр "ёс юм шиг" олгогддог шагналууд болоод шагнагдсан хүмүүсийн тоо нь хүн амын тоондоо харьцуулахад бараг "Гиннесийн ном" онд орохоор байгаа. Гэсэн атлаа Монголын хөгжил "шилдэг"-үүдийн хэмжээнд хүрдэггүй. Нэг хүнд оногдох шагналын тоогоороо дэлхийн хэмжээнд тэргүүлж байгаа атлаа, нэг хүнд ноогдох бодит орлого хийгээд хөгжлийн түвшин нь эсрэгээрээ.

*НҮДЭЭ ОЛСОН ШАГНАЛ

Шагнал авч байгаа хүмүүсийг харж байгаа бусад хүмүүсийн нүд нь дургүйцэж шоолсон харцтай байгаа бол буруу хүн шагнал авсан байх нь байна шүү дээ. Хэрэв бахархаж баярласан харцаар олон хүмүүс харж байгаа бол авах ёстой шагналаа авч байгаа хүн гэсэн илэрхийлэл. Дургүйцэж шоолсон хүмүүсийн харц, баярлаж бахадсан хүмүүсийн харцны харьцаа нь их болоод бага байгаагаас уг шагнал нь "Нүдээ олсон", эс бөгөөс "Нүдээ олоогүй" хэмээн тооцогдох нигууртай.

Баяр ёслолын үеэр энгэртээ зүүсэн олон шагналуудыг нь хүмүүс нүдээрээ хэрхэн харж байгаагаас уг шагнал нь "Нүдээ олсон" хийгээд "Нүдээ олоогүй"-г нь мэдэрч болно. Тэгэхээр зарим тохиолдолд шагнал нь бусдын "Нүд хужирлах" хэрэгсэл болдог талтай. Тэр хүний энгэртээ зүүсэн шагналыг хараад "Хөөх ямар мундаг хүн бэ?" хэмээн дуу алдаж, өөрийн эрхгүй хүндэлж, өөрөөс нь хол илүү мундаг хүн болохыг мэдрэх нь байна шүү дээ. Өөрийн эрхгүй бусдын харааг татах шагнал.

*ЭЗНЭЭ ОЛСОН ШАГНАЛ

"Эзнээ олсон шагнал" гэдэг хэллэг бас бий. Эндээс санах ахул шагнал бас төөрдөг байх нь байна шүү дээ? Өөрөө хурдан морьдоо уяхгүй, өрөөл бусдаар уяулчихаад түрүүлж айрагдахаар нь "Улсын ....... уяач" гэдэг шагнал авдаг хүмүүс "Эзнээ олоогүй шагнал"-ын бодит жишээ. Бас барилдах гэж байгаа өрсөлдөгч бөхийнхөө гутлын түрийнд нь авилгалын мөнгө хийгээд, худлаа унангуут нь үнэмшилтэйгээр баярлан хөөрч дэвдэг бөхчүүд бас "Эзнээ олоогүй шагнал"-ын ангилалд багтана. За тэгээд иймэрхүү жишээнүүд урлаг, спортынхонд их бий.

Уг нь шагнал гэдэг чинь байна шүү дээ, хийх ёстой ажлаа бусдаас илүү хийсэн хүмүүст олгогддог гэж би бодож байлаа. Гэтэл нийтээрээ ажлаа муу хийгээд эсвэл ажлаа огт хийхгүй байхад, хэн нэг нь хийх ёстой ажлаа ёсоор нь хийхээр "шагнадаг" уламжлал бий болсон юм даг уу даа. Ажлаа хийлээ гэж. УИХ-ын хэн нэгэн гишүүн хуралдаа таслалгүй суугаад байвал "шилдэг улстөрч" шагнал авч болох нь. Тэр хүн юу ч хийхгүй байж болно, хурал дээрээ тоглоом тоглож болно, бусдын өмнөөс кноп дарж болно. Хуралд суух үүргээ л биелүүлж байвал мундагт тооцогдож шагнуулах нигууртай. Ажлаа хийгээд байхад олдож байгаа шагналыг "Эзнээ олсон шагнал" гэж болох нь байна шүү дээ. Ажлаа огт хийхгүй байгаа хүмүүсийн авч байгаа шагналтай харьцуулбал шүү дээ.

*ШАГНАЛЫН ХУР

За тэгээд баяр ёслол, тэмдэглэлт өдрүүд болохоор хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр "Шагналын хур буув" хэмээн сүртэйеэ мэдээлж, манай том дарга нар ёслол төгөлдөр аргагүй нь бусдыг шагнана.

Шагнагдах хүмүүсийн нэрсийг нь дуудаад л байна, дуудаад л байна, тэнгэрээс буух аадар шиг л алга нижигнээд л байна, нижигнээд л байна. Шагнагдсан хүмүүс аньсага чийглэн байж "Амьд явсны минь хэрэг бүтлээ" гэж ачит төрдөө талархан залбирч, алаг цэцэгсийн баглаа барьсан ах дүү, анд нөхөд нар нь талбай дүүрэн тэврэлдэж үнсэлдэнэ. Баярламаар ч юм шиг, бахархмаар ч юм шиг. Тун ч уярмаар ийм үзэгдлийг Монголоосоо өөр хаана харах билээ.

Төрийн шагналаар шагнагдагсад ёс юм шиг л шагналаа "угааж" найр хийнэ. Шагналыг нь дагалдсан мөнгө нь "аманд ч үгүй хамарт ч үгүй" болохоор аргаа барахаар амьтан хүнээс зээлж байгаад ч болов найр хийнэ. Төрийн хишгээ түмэн олонтойгоо хуваалцаж байгаа монгол заншил. Магтаал, бэлгэнд хучуулсаар баланс барьвал болох нь тэр. Ядаж л одон тэмдэг нь үлдэж байгаа болохоор хэрдээ маадгар. Шагналын хур нь ээлж дараатай. Бие биетэйгээ харьцуулсан дүгнэлтээр "Ноднин тэр шагнагдсан юм чинь, энэ жил тэр шагнагдах учиртай" хэмээн хүмүүс урьдчилж хэлэлцэнэ. Бас эвтэйхэн саналын "шургаа" хийнэ, хэвлэл мэдээллээр урьдчилж "сануулна". За тэгээд зөрөх нь ч бараг үгүйдээ. Одон тэмдэг нь элбэг байхад Төр "гар татах ч үгүй". Харин бид "яс горьдсон нохой" шиг шагналын ээлжээ хүлээсээр.

*БИЗНЕС БОЛСОН ШАГНАЛУУД

Цагаан сарын өмнөхөн "Хэрэв та ачлалт аав ээж" нэртэй өргөмжлөлт шагналаар аав ээжээ баярлуулахыг хүсч байгаа бол, манай дансанд .... төгрөг тушаагаад авч өгч болно" гэсэн зарууд ил тод гардаг. Ил цагаандаа гарсан бизнес шүү дээ. Оны өмнөх "Шилдэг", "Шилдэгийн шилдэг" өргөмжлөлүүд их өргөн дэлгэр хавтгайрч олгогдоно. Харин ийм шагналуудыг зарим Төрийн байгууллагууд болон компаниуд их хэмжээний мөнгө төлж байж авдаг тухай саяхан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр мэдээлэгдэж байгаа "намжив".

Мөнгөөр "хахаж цадсан" зарим компаниудын хувьд ийм шагнал, өргөмжлөл нь "Реклам"-ыг орлож байгаа нь нууц биш. Тийм болоод л зарим компаниуд танилцуулгадаа "..... шилдэг" шагналт болоод өргөмжлөлт хэмээн бичдэг. Үүнийхээ төлөө мөнгө төлөхөд "хотойгоод байхааргүй баячууд" олон билээ.

Яг үүн шиг улстөрчид, бизнесменүүд өөрсдийгөө олны өмнө ийнхүү сурталчлуулахыг хүснэ. Энэхүү хэрэгцээн дээр нь тулгуурлан бүх л улстөрийн намууд, түүний дэргэдэх залуучуудын байгууллагууд, төрийн байгууллагууд, ТББ-ууд өөрсдийн "өргөмжлөл", "батламж", цом, туузыг ёслол төгөлдөр гардуулдаг. Мөнгөө төлсөн нэгнийг олон нийтийн өмнө алдаршуулан сурталчилж байгаа үзэгдэл. "Шилдэг улстөрч", "Шилдэг бизнесмен", "Шилдэг олон нийтийн зүтгэлтэн"-үүдээр дүүрэн хэрнээ улстөр нь "эрүүлжиж", эдийн засаг нь "хямралаас гардаггүй" нь үүний нэгэн нотолгоо. Харин энэ бүхний цаана улстөрийн алсын хараатай "наймаа" явагдаж байж мэдэх. Төсвөөс гаргаж байгаа мөнгөнд "харамсаад байхааргүй улстөрчид" олон болжээ.

*ХИЛ ДАВСАН ШАГНАЛУУД

Уг нь гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд хийх ёстой ажлаа хийгээд сурчихсан болохоор шагналыг тэгтлээ тоодоггүй байсан юм. Ажлаа сайн хийсний төлөө нэмэгдэл цалин авахаас биш, тэмдэг авдаггүй болохоор тэр л дээ. Харин сүүлийн үед манай том дарга нар хилийн дээс алхаж монголчуудтайгаа уулзахдаа баахан шагнал халаасалж очдог жишиг тогтлоо. Тэгээд л ЭСЯ болоод хот хотуудын "Монголчуудын Холбоо", зарим нөлөө бүхий хүмүүстэй уулзан, мөнөөх шагналаа харуулаад "Энэ шагналыг хэнд өгчихвөл зүгээр вэ?" хэмээн зөвлөлдөнө. Олон нийтийн өмнө гардуулж өгч, өөрийн "ач тус" аа харуулахаа мартахгүй. Монголчууд бид уламжлалт заншлаараа, эхлээд гайхаж эргэлзсэн байдлаар "сулхан" алгаа ташиж байсан бол, одоо аадар шиг "нижигнэтэл" алгаа таших болсон. Бодвол "дасан зохицож" байгаа хэрэг байх.

Миний хоёр жил шахам ёс журмаар нь материал бүрдүүлж байж бусдад өгүүлж байсан шагналыг, хэн нэгэн дарга халаасалж ирчихээд "санал болгосон" нэгэнд нь гардуулж өгчихөөд, "араас нь материалыг нь бүрдүүлээд явуулчихаарай" гэж байхыг хараад харамссан. "Үнэгүй" шахам болсон шагналуудыг "үнэтэй" мэт харуулан гадаадад байгаа монголчууддаа өгч эхэлж байгаа нь "Аяганы хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ" гэдэгчлэн "Сонгуульд санал өгөх эрх"-ийнх нь төлөөх сануулга байж мэдэх юм гэж би хардаад байгаа юм. Уг нь шагналын хийрхэлийг хил давуулах хэрэггүй л байгаа юм даа. Ядаж монголчуудын нэг хэсэг нь ажлаа сайн хийж сураг л дээ.

*ХИЙХ ЁСТОЙ АЖЛАА САЙН ХИЙЦГЭЭЕ

Шагнал урамшуулал байх хэрэгтэй юу? гэвэл хэрэгтэй. Би үүнийг үгүйсгээгүй. Харин ингэж хавтгайрч "үнэ цэнээ" алдах хэрэггүй юм. Социализмын үед хэт олноор үйлдвэрлэгдсэн одон тэмдгүүдээ дуусгах гэж "хавтгайруулаад" байгаа байж магадгүй. Гэхдээ энэ "хавтгайрал" чинь хөгжлийн төлөө бус, шагналын төлөө ажиллаад байгаа мэт сэтгэхүйг нийгэмд бий болгож байгаа муу үр дагавартай. Шагнал дагасан хийрхэл, хуурамч аяг ааш, зусардал бүхэн нь хүмүүсийн сэтгэл зүйд муугаар нөлөөлж байна. Бусдаас жаахан илүү бүтээл хийчихээд, ажиллачихаад л Төрөөс шагнал горьдоод байдаг муу зуршлыг бий болгож байна.

Хөгжил гэдэг хүн болгон өөртөө оногдсон үүрэгт ажлаа сайн хийхээс л эхэлдэг. Үүрэгт ажлаа илүү сайн хийх тусам илүү их цалин авч амьдрал ахуйд нь сайнаар нөлөөлдөг болж гэмээ нь хүмүүс урамшина. Жаазанд хийгээд ханандаа өлгөсөн өргөмжлөл, хайрцганд хийгээд хадгалсан одон тэмдгээс тухайн хүнд урамшуулж өгч байгаа эдийн засгийн дэмжлэг нь амьдрал, уран бүтээлд нь сайнаар нөлөөлж байх учиртай. "Төрийн соёрхол" хүртсэн инженер Нацагнямд дагалдуулан олгож байгаа 100 сая төгрөг, Нацагнямыг дараагийн бүтээлээ хийхэд нь эдийн засгийн дэмжлэг болж чадаж байвал шагнал, урамшууллын утга жинхэнээрээ илэрч байх болно. Яг түүн шиг л сайн уран бүтээлчдэд олгож байгаа шагнал нь номоо хэвлүүлэхэд, бүтээлээ СД болгоход, маш сайн тоног төхөөрөмж, хэрэгсэл худалдаж авахад хүрч байвал үр дүн нь бодит байх болно.

Шагнал урамшуулал нь, маш сайн ажиллаж байгаа хүмүүсийг илүү сайн ажиллахад нь эдийн засгийн дэмжлэг болохоор өөрчлөх цаг болжээ. Салбарын шагналуудыг 100 саяас багагүй төгрөг дагалдаж байхаар, Төрийн шагналыг 1 тэрбум төгрөгөөс багагүй төгрөг дагалдаж байхаар хуульчлахад л шагналын төлөөх энэ утгагүй хийрхэл арилах болно. Төр ч, салбарууд ч үр дүнгүй зүйлд мөнгөө зарцуулахыг хүсэхгүй дээ. Харин хүмүүс заавал шагнал бодохгүйгээр ажлаа сайн хийж байхад улс орон минь аяндаа л хөгжих болно. Бидэнд эх орны минь хөгжил цэцэглэж байх нь шагналаас илүү эрхэм юм шүү дээ. Эх орон минь тусгаар оршиж, газар нутаг нь бүрэн бүтэн байж, хүн ард нь бухимдалгүй тайван аж төрж, хүн бүрийн хичээл зүтгэл нь эх орныхоо хөгжилд нэмэр болж байхаас үнэтэй ШАГНАЛ хаан байх билээ.

*ТӨГСГӨЛ

Монголчууд бидний үндэсний бахархал, монголчууд бидний сэтгэлгээний дархлаа болсон ҮНДЭСНИЙ ИХ БАЯР НААДАМ айсуй. Наадмаар иргэдээ 5 өдөр амраах шийдвэр гаргасан нь Төр нь ард олноо урамшуулж байгаа ШАГНАЛ юм байлгүй дээ. Уламжлал ёсоороо наадмын өмнө ШАГНАЛЫН ХУР бууна. Олон хүмүүс энгэрийг нь "цоолох" дээл хувцсаа базааж, олон хүмүүс цэцэгсийн баглаагаа зэхэж буй.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн буруу ч биш л дээ. 24 жил огт өөрчлөгдөөгүй тогтолцоо. Огт өөрчлөөгүй, одоо хэр нь өөрчлөхийг хүсэхгүй байгаа нь шагналын сайн, муу үр дагаварт байдаг байх л даа.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржтой уулзсан нэг уулзалт дээр би энэ санаагаа санал болгон учирласан. Бодвол сэтгэлдээ эргэцүүлж байгаа буй за.

Монголчуудын үндэсний их баяр наадамдаа монгол хүн бүр сэтгэлдээ галтай, нүүрэндээ баясалтай, зүрхэндээ итгэлтэй дэнж хотойтол сайхан наадаарай.

"Жаргалтайн дэлгэр"-ийн аялгуу
Дэнж дүүргэн эгшиглэж
"Жаахан шарга"-ын шогшоонд нь
Наадамчин олон цуглаж
"Уяхан замба тивийн наран"
Наранд хүртэл цуурайтаж
Улс хотлоороо, ард олноороо
Сайхан наадаарай
 
Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
e-mail: gala_mn@yahoo.com