Зуны цаг шувтарч намрын налгар өдрүүд эхэллээ. Гэвч хотоос хөдөөг зорих аялагч, амрагчдын цуваа дундрах яагаа ч үгүй байна. Наадмууд өндөрлөх тийшээ хандсан ч айраг найрын цаг ирж байгаа нь энэ. Монголчууд бид улирын урин дулаан энэ цагаар өөрсдийгөө тордож, өвөл хаварт бэлддэг ч нэг зүйлийг даан ч тоодоггүй. Амарч аялж яваа хүн бүхэн байгаль ээжийнхээ цэнгэг агаар, усны тунгалаг, ан амьтаны бараа сүр, нутаг орны давтагдашүй онцлогоор сэтгэл оюунаа баясгаж алжаал ядаргаагаа тайлдаг билээ. Харин түүний хариуд байгаль дэлхийдээ ахуйн хог хаягдлаараа "бэлэг” барьчихаад ирдэг муухай зантай. Хүн хэлэхээс нааш... гэдэгчлэн хэн нэгэн дэргэдээс нь үглэж, сануулахгүй л бол суусан газартаа гялгар уут, ундаа, усны сав зэргийг тарааж орхиод оддог. Одоогоос нэлээд хэдэн жилийн өмнө санагдана. Бидний хэдэн нөхөд Хүслийн уулнаа гарахаар Дорноговь аймгийг зорьсон сон. Говийн догшин Ноён хутагтын өлгий нутгаар аялан Хамрын хийдэд сүсэглээд Хүслийн уулнаа хүрэв. Нар голлон халуу дүүгсэн жин үд ч, нэгэнт зорьсон учир зүтгэсээр уулын оройд гарлаа. Сүсэглэн залбирч, хийморь лундаагаа сэргээхээр тийш аялагсдын цуваа урт аж. Халуун салхи дүүгсэн говийн тэр уулнаа гарахад сэтгэл сэргээд битүүхэндээ бишрэл төрүүлнэ. Харин бишрэлийг минь нэгэн зүйл оргүй хийсгэн авч одсон нь уулын орой дээрх том жижиг овоонуудыг тойруулан орхисон архины шилнүүд байлаа. Бидний дундаас хэн нэг нь, "өө хөөрхий, ноён хутагт уудаг байсан ч хог  тарьж яваагүй байх шүү.  Хүн зоныхоо оюун санааг нь цэвэрлэж явсан гэгээнтэн байсан гэж боддог. Хүмүүсээ буухдаа авч ирсэн архиныхаа шилийг бариад буугаарай... ” хэмээн хашхирсан билээ. Бид уулнаас буухынхаа өмнө доороос гарч ирэх хүмүүсээр уут, шуудай дөхүүлүүлж, дөрвөн томоохон шуудайтай архины шил дамжилсаар бууцгаав.Харин дараа дараагийн хүмүүс ууланд өргөсөн сархадныхаа шил савыг барьсаар бууж харагдсан. Хөлсний унаагаар яваа бид уулнаас буусан хойноо өнөөх шилнүүдийг тэрүүхэн хормойд нь байсан манаач бололтой айлын  гадаа орхих гэтэл, гэрийн гадаа хог хаялаа...” гэж загнаад халгаасангүй. Манаач нь юм чинь тэндэхийн хог хаягдлын цэвэрлэх ажлыг бас хариуцдаг байх гэж бодсон юм л даа. Харин тэдний хаяанд мотциклынхоо дугуйг нөхөж суусан залуу, "орхичихоо, би аваад явчихья. Одоо нэг мотоциклтой хүн ирнэ...” гэснээр бидний санаа амрав. Хүмүүс бид дор бүрнээ ухамсарлаад, өөрсдийн тарьсан хогоо цэвэрлээд байвал байгаль дэлхий маань шилний амсар салхиар үлээж, гялгар уут сэрчигнүүлж, бохир ззавааны туйл болж зовохгүйсэн билээ. Түүний дараа жил мөн л зуны нэгэн сайхан өдөр Бурхан Халдун ууланд гарахаар явав. Монголын түүхийн хуудаснаа нэр сүр нь дурайж, Нууц товчооноо онгологдон үлдсэн сүрт хайрханы бараа өмнөхөн нь орших Босгын даваа хэмээх шавар намаг ихт хөтөл дээрээс  дүнхийн харагдана.  Бурхан Халдуны ойролцоо хоноглоод өглөө эртлэн ууланд гарахаар боллоо. Уулын голын чимээ, гөрөөс буухирах, зэрлэг гахайн дуу, ойн гүнд чонын улих сонсголонт агаад, сүрдэм дуу чимээг дэрлэн өглөөг угтав. Тийм онгон дагшин байгаль дунд хоносон бидний зарим нь чонын улихаас айгаад унтаагүйгээ, зарим нь байгалийн зэрлэг амьтдын дуу чимээн дунд хоносон гайхамшиг... зэргээ бишрэн ярилцсаар Бурхан Халдуны бэлийн овооны дэргэд ирлээ. Олон зуун жилийн турш Монгол түмний бишрэл залбиралаар сүрийг бүрэлдүүлсэн бэлийн тэрхүү овооны ойролцоохон овооноос өндөр нэвсийсэн их хог хөглөрөн байв. Өмнөх жил нь төрийн тахилга болоход  очсон хүмүүсийн үлдээсэн хог гэнэ. Ундаа усны сав, гялгар уут, архи, пивоны шил, төмөр лааз... гээд орчлонгоос хамгийн удаан алга болдог зүйлүүд түүгээр нэг таржээ. Тэднээс гадна сүсэгтүүдийн хаа явсан газраа зүүж орхидог хадаг яндар, хийморийн дарцаг ч хогон дээр хог болжээ. Нэгэнт л тийм хог гарах нь тодорхой, тахилга наадам болж байхад, ойролцоо нь нэгдсэн  хогийн өндөр, томоохон хашаа бариад, агуулчихсан бол хийсэж тараад байхгүй байж дээ... гэх бодол тэр агшинд төрж байв. Бурхан Халдунаад өгсөх замд Дунд овоо гэж таарах аж. Эмэгтэй хүн түүнээс дээш явдаггүй юм байх.  Гэвч өнөө цагийн ёсоо алдсан хүүхнүүд оройд нь хүртэл явдаг гэдгийг хөтөч ах санаа зовонгуй өгүүлсэн. Орой дээр нь гарахын тулд сахал зурж, дээл шууж бүслээд зүтгэчихдэг юм байх. Ёс жудгаа уландаа гишгэсэн хүмүүст хог хаях бол жирийн хэрэг юм байна даа хөөрхий... гэсэн бодол тэр агшинд сэтгэл зүсэв. Монголчууд бид уул овоогоо ариун дагшин байлгаж гэмээнэ амьдрал ахуй, зам мөр тэгш явах учир тавилантай хүмүүс гэдэг. Мөн сэтгэл, оюунаа уул овооны өндөрт гарч засаж, тайтгардаг ч гэдэг. Уул ус тэгэхээр та бидний сэтгэлийн хог буртгийг цэвэрлэж байдаг байх нь. Тиймээс овооны өндөрт хоггүй гарч, буцаад буухдаа сэтгэл ариун, хэтийн мөр зам тэгширсэн байхын өвөр дүүрэн билигтэй гэртээ харьдаг байх нь ээ дээ. Дунд овооны дэргэдүүр мөн л сүүний сав архины шил үзэгдэв.  Хадаг яндрыг мод хаданд зүүх нь буруу юм гэдгийг ойлгох хүн даанч ховор аж. Лам, бөө нар маань сүсэгтнүүдэд хадаг модноос уяхын буруу зөвийг хэлж баймаар санагдана.  Уул усны тахилга зэрэгт явахдаа, хог хаяхгүй байхыг, хог  таарвал ухамсраараа түүж явахыг хэлээд өнгөрөхөд буян л болмоор... Ер нь бөө,  лам нараар дамжуулж, байгаль дэлхийгээ хайрлах тухай сургааль айлдуулж яагаад болохгүй гэж. Газар ус хөндсөнөөс болж лусын хорлол энэ тэр болсон байна гээд л мэргэ төлгөндөө буулгаад, аргадуулж байгаа нь тэр гэж хадаг яндар уяулж байхаар модонд уясан хадаг уул, овоон дээр хаясан хог цэвэрлэж нүглээ нэмгэлээрэй... гээд л захичих хэрэгтэй шүү дээ. Буян болох нь лавтай. Бурхан Халдун ч гэлтгүй Богдхан ууланд жилийн дөрвөн улиралд хэд хэдэн талаас нь авирч аялах хүн олон. Мөн зуны цагт самар жимс түүгчдийн тарьсан хог хормой бэлээр нь хийсэж байдаг шүү дээ. (Богдхан уулын Төрхурхын амнаас Цэцээгүнээд гардаг замын ойролцоо байх хогийн цэгийг хашсан байсан нь авууштай алхам юм.) Мөн Богд уулыг тойроод бөөгийн тоо тоймгүй овоо тахилга. Хадаг самбай нь алаглаж харагдах юм билээ. Гадны зочид, жуулчдын өмнө бид эх орноо ядаж хоггүй авч явж, өөрсдөө соёлтой байж дадахсан. Ер нь уул овоонд гарахдаа сэржим өргөдөг, далимдуулаад ууж наргидаг, уусаныхаа дараа шил саваа орхиод явдаг дэг, ёсыг зогсоомоор санагдана. Эцэст нь өгүүлэхэд байгаль эх ариун дагшин, ус гол цэвэр цэнгэг байх эсэх нь бидний хувийн соёлоос шалтгаална.

Л.Ганзул