Д.Эрдэнэбат: Булганы хүн ам 3000-аар өссөн нь бидний тавьсан зорилго, хөтөлбөр хэрэгжиж байгаагийн илрэл
Булган аймгийн Засаг дарга Д.Эрдэнэбаттай орон нутгийн хөгжил, бүтээн байгуулалт, өнөөгийн нөхцөл байдлынх нь талаар ярилцлаа.
-Булган аймагт очоод ирсэн хүмүүс ам сайтай байна. Бүтээн байгуулалт их хийсэн, Булган аймаг урьд өмнөхөөсөө өөрчлөгдөж гэх боллоо. Засаг дарга болсноосоо хойш өрнүүлсэн бүтээн байгуулалтын ажлуудаа та эхлээд танилцуулах байх?
-Хүн амьдрах орчин бүрдүүлж байж аймаг орон нутаг, сум суурин оршин тогтноно гэж боддог. Бүтээн байгуулалт гэдэг ерөөсөө л суурьшилтай холбоотой. Халуун, хүйтэн устай байр орон сууц хэрэгтэй, нийгмийн чанартай үйлчилгээ авах, ажлын байртай байх нь чухал. Энэ гурвыг бий болгох юм бол бүтээн байгуулалт болно. Булган аймагт өнөөдөр 320 айлын орон сууц баригдаж байна. Үүнээс зарим нь ашиглалтад орсон. Нийгмийн үйлчилгээ ч зайлшгүй байх ёстой. Ийм учраас бид 50 ортой төрөх эмнэлэг, усан бассейн, кино театр, хүүхэд залуучуудын парк, битүү зах, ахмадын сувилал зэрэг нийгмийн үйлчилгээний байгууллагууд бий болгож байгаа. Хувийн хэвшилд ажиллах орчин бүрдүүлэхээр суурьшлын бүсүүдтэй болголоо. Барилгын материалын болон модны чиглэлийн, хөнгөн хүнсний үйлдвэрүүдийн район байгуулаад, тэндээ цахилгааныг нь шийдэж өгч байгаа. Гол нь барилга байгууламжаа барьж үйлдвэрлэл үйлчилгээ үзүүлэхэд нь төрөөс дарамт үзүүлдэггүй, хааж боодоггүй байхыг баримталж байна. Ингэснээр аймгийн төв, бусад сум суурин газарт хүн амьдрах нөхцөл бүрдэж хөгжил бий болно гэж харсан хэрэг.
-Эрдэнэтийн дагуул байдлаар хандаж, хөгжил муутай аймаг гэсэн шүүмжлэл ч нэлээд гардаг. Сүүлийн жилүүдэд Булган аймаг ингэж хөгжиж байгааг харахаар яалт ч үгүй удирдлагуудтай холбоотой юм гэж бодогдож байна. Ер нь, орон нутгийг хөгжүүлэхээр зорилго өвөртлөөд ажиллахад удирдлагын арга барилын онцлог юу байв?
-Би Булган аймгийн хүүхэд л дээ. Энд өссөн, төрсөн. Үе удмаараа, хэдэн үеэрээ амьдарч ирсэн. Тэгэхээр надад Булган нутгаа гэсэн сэтгэл байдаг юм. Өөр нэг зүйл гэвэл, Ардчилсан намын үзэл баримтлал бол хүний төлөө. Хүн амьдрах нөхцөлийг бий болгох, хүнийг хөгжүүлэх, ажил хийж чаддаг хүнийг дэмжих. Энэ үзэл баримтлал надад бий байх. Баг хамт олныг сайн бүрдүүлнэ гэдэг бас их чухал зүйл. Ер нь, аливаа ажил зохион байгуулахдаа нэг л зүйлийг хэлдэг.
Хүн заавал өөрөө хийх албагүй, хүнээр ажил хийлгэнэ гэдэг авьяас. Тиймээс ажил хийдэг, хийлгэж чаддаг хүнийг гаргаж ирж тавих ёстой. Ажиллаж, ажиллуулж чаддаг баг бүрдсэн. Бид ажиллаж чадаж байгаа гэж хэлнэ дээ. Булган аймгийг энэ хэдэн залуучууд маань тогтвортой авч яваад хөгжүүлээд аймгийн дайтай болгочих байх, иргэдээ хүний дайтай амьдруулчих байх гэсэн зорилгоор ажиллаж байгаа. Тиймээс бидний ажил иргэдэд хүрч байгаа болов уу.
-Иргэдэд хүргэх гэснээс хийснээ хэлж ярьж мэдээлдэг байх нь чухал гэдэг. Яагаад гэвэл таалагдаж байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй баахан ажил хийгээд л байдаг. Эргээд үр дүнгүй зүйл болчихдог тал ч бий. Танай аймгийн хувьд хийсэн ажлаа дөрөв биш жил бүрээр нь тайлагнаж, иргэдтэйгээ санал солилцдог гэж сонслоо?
-Эргэх холбоотой байх, хамтрах, бие биетэйгээ зөвлөх, санал солилцох, сайн муугаа ярилцах багц холбоо үүсч байгаа юм. Бид улирал тутам иргэддээ хийсэн ажлаа танилцуулж, хүргэдэг. Бүрэгхангай суманд ийм ийм зүйл хийчихэж манай Баяннуур суманд хэзээ вэ, гэж иргэд асуудаг. Танай сум яагаад дараагийн ээлжинд оров гэдгээ тэгэхээр иргэд ойлгож байгаа юм. Өөрсдийгөө Бүрэгхангай сум шиг болгохын төлөө дайчилж, удирдаж буй дарга нараа ажиллуулах нөхцөл бүрдүүлэх нь чухал. Мэдээлэл хүргэж солилцох, ил тод байдал гэдэг ерөөсөө л ардчилсан нийгмийн төрийн удирдлагын амин сүнс. Улирал бүр мэдээлээ өрх бүрдээ өгч, жил бүрийн хийсэн ажлынхаа тайланг багцлан хүргээд бид хэвшчихлээ. Энэ бол ажил хийх, цаашлаад хөгжлийн гол түлхүүр.
-Аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломж бололцоо Булган аймагт ямархуу байдаг юм бол. Хөвсгөл хатуу хучилттай авто замаар холбогдсон учир дотоодын аялал жуулчлалаар чамгүй мөнгө олсон. Булган аймаг аялагчдын мөнгөнөөс авч үлдэх боломж хэр зэрэг байна вэ?
-Аялал жуулчлал хөгжих бүрэн боломж бий. Байгалийн сайхнаараа Хөвсгөлөөс дутах зүйл байхгүй. Хөвсгөл аймагт нуур үзэх гэж очдог. Тэгвэл манайд уул ус, ан амьтан, байгалийн үзэсгэлэнт тогтоц түүхийн том том олдвор, дурсгал, соёлын өвүүд, рашаан сувилал гээд бүгд байна. Үүнийгээ бид таван чиглэлээр хөгжүүлэх бодлого гаргаад хэрэгжээд эхэлсэн. Архангай, Өвөрхангай, Хөвсгөл рүү явдаг маршрут Булган аймгаар дайран өнгөрдөг. Энэ урсгалыг түр зуур ч гэсэн тогтоон барьж, буугаад мордоод явдаг хэлбэр рүү оруулж байна. Аялал жуулчлал хөгжүүлэх хөтөлбөрөө баталж хэрэгжүүлж эхэлсэн анхны жил байлаа. Жуулчдын улирал хараахан дуусаагүй байгаа болохоор тоо баримт эцсийн байдлаар гараагүй. Ямар ч байсан өмнөхөөсөө тав дахин олон хүн манай Булган аймгаар зочлоод амраад, аялж зугаалаад явсан урьдчилсан судалгаа гарсан. Өнөөдөр уулын аманд нэг гэр бариад, усны тохойд хэдэн гэр бариад хүн ирэхээр нь хуушуур, бууз хийж өгөөд явуулдаг бол аялал жуулчлал биш. Нэг ирсэн хүн дараа нь гурав болоод, тэр нь арвуулаа эргэж ирдэг нөхцөл, орчинг бүрдүүлэхийг зорьсон. Аялал жуулчлалын компаниуд нь энийг л хэлдэг. Аялал жуулчлалын холбоо байгуулж төртэйгөө хамтарч ажиллах бодлогыг нь гаргасан. Таван жилийн дараа Булган аймаг аялал жуулчлалаар улсдаа дээгүүрт гараад ирэх болов уу. Гол нь зохион байгуулалтад оруулж, төрөөс дэмжиж байгаа нь чухал.
-Ерөнхийдөө аймгууд хийсэн ажлаа дүгнээд эхэлчихлээ. Ингэхдээ боловсрол, нийгмийн байдал, бүтээн байгуулалт, аялал жуулчлал ийм байснаа гурван жилийн дараа тийм түвшинд хүрч дээшилжээ гэсэн үзүүлэлт гаргаж байна. Танай аймаг өнгөрсөн жилүүдэд улсын хэмжээний үзүүлэлтээ ямар түвшинд аваачиж дээш нь татаж чадав?
-Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн үндсэндээ 20-иод хувиар өссөн. Бид засаг авснаас хойших хугацаанд шүү дээ. Үйлдвэрлэлийн тоо, ажлын байрны тоо нэмэгдэж байгаа. Нааштай үзүүлэлтүүд гарч байна. Яахав, эдийн засгийн хямралаас болоод гацаж, дутаж байгаа зүйл бол бий. Тоон үзүүлэлтээр дандаа хөгжиж яваа. Хүн ам, малын тоо толгой өссөн. Тариалалт, ургац нэмэгдсэн. Эдгээрийг дагаад үйлдвэрүүд бий болж байгаа. Үйлдвэрүүд бий болохоор ажлын байр нэмэгдэнэ гэсэн үг. Дархан, Эрдэнэттэй засмал замаар холбогдсон учраас эдийн засгийн урсгал ерөнхийдөө сайн байдаг. Нөгөө талаас хөдөө аж ахуйн үйлдвэрүүд хөгжих боломжтой. Ялангуяа үхэр, хонь, сүүний чиглэлийн фермерүүд хөгжих боломж бий.
-Сумдын бүсчилж жишиг хэлбэрээр хөгжүүлнэ гэсэн зорилт тавьсан байсан. Жишиг сум болох шалгуурууд нь юу юм бол. Хэдэн сумаа жишиг болгоод байгаа вэ?
-Манай гурван суманд өнөөдөр Улаанбаатарт амьдарч байгаа юм шиг нөхцөл бүрдсэн. Тэшиг, Хутаг-Өндөр, Бүрэгхангай сум. Инженерийн шугам сүлжээ иж бүрнээрээ энэ сумдад ашиглалтад орсон. Цэвэрлэх байгууламж, халуун хүйтэн устай суурьшил бий болсон учраас цэцэрлэг, сургууль, эмнэлэг, тохилог орон сууц гээд хүний хэрэгцээ шаардлага хангахуйц зүйлүүд бий болж байгаа юм. Энэ ажлаа үргэлжлүүлээд Хялганат, Хангал сум дараа нь Хишиг-Өндөр, Дашинчилэн ч гэдэг юм уу бүсчилж хөгжүүлэх шаардлагатай. Булган аймаг 16 сумтай болохоор орж ирсэн төслийг хуваахаар аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй болдог. Хүн амын нягтаршил, газарзүйн байршлыг бид хараад дөрөв дөрвөөр нь бүсчлэхэд яг төвд нь жишиг сумаа байхаар зохион байгуулж байгаа. Иргэдэд маш сайн хүрч, энэ ажлыг дэмжиж байна. Булганыг чиглэх нүүдэл, аймгаа гэх сэтгэл наашилж байна гэж харж байгаа. Тийм ч учраас Булган аймгийн хүн ам 3000 гаруйгаар өслөө. Хүн ам өснө гэдэг том үзүүлэлт шүү дээ. Намайг бага байхад Булган аймаг 65 мянган хүн амтай байсан. Засаг даргын ажлыг авахад 57 мянган болтлоо хүн амын тоо буурсан. Тэгвэл эргээд 60 гаруй мянган хүн амтай боллоо. Энэ бол бидний тавьсан зорилго, хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа гэсэн үг юм.
-Хүн ам өсөхөөр нийгмийн хэрэгцээ шаардлагууд дагаад нэмэгддэг. Сургууль цэцэрлэгийн хүрэлцээ багтаамж, эмнэлгийн тусламж нийгмийн үйлчилгээ авахаас эхлээд хүндрэл төв суурин газруудад үүсдэг. Энэ бүхнийг хэрхэн шийдэж байгаа вэ?
-Түрүүн би өнгөрсөн жил 50 ортой төрөх эмнэлэг шинээр ашиглалтад оруулснаа хэлсэн. Ингэхээр нэгдсэн эмнэлэг доторх төрөх тасаг тэр чигтээ гараад явчихаж байгаа гэсэн үг. Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл, эмнэлгийн өрөө тасалгаануудын өргөтгөлийг хийж байна. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд Булган аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, бусад сумын эрүүл мэндийн төвүүдийг оруулаад нийтдээ 1,7 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тоног төхөөрөмж, унаа тэрэгнээс авахуулаад эмч, ажилтнуудыг давтан сургах чиглэлээр нэлээн ажил зохиосон. Цэцэрлэг, сургуулийн хувьд хүндрэл бол бий. Хамран сургалтыг сайн зохион байгуулах, сурагчдын сурах орчин, багш нарын ажиллах орчинг бүрдүүлэхэд нэлээд анхаарч байгаа. Сурах орчин бүрдэхгүй бол зэргэлдээх аймаг руу шилжээд явчихдаг. Багш нар чадал тэнхээ муутай, сургуулийн байр тааруу бол бас шилжээд явчихаж байгаа юм. Тиймээс сумдын сургуулиудыг 12 жилийн тогтолцоонд шилжүүлэх бодлого барьж байгаа. Есдүгээр анги төгсөөд дүүгээ дагуулаад явчих байдал гарна. Өнгөрсөн жил нэг сургуулийг 12 жилийн тогтолцоотой болгосон. Энэ жил дахин нэг сургуулиа ийм болгоно. Сумын хүн ам, сургуулийн орон тоог харж байгаад шийднэ. 150 хүүхдийн цэцэрлэг энэ жил ашиглалтад орууллаа. Хувийн хэвшлийн ганц хоёр цэцэрлэгээ дэмжээд явахаар ачаалал харьцангуй гайгүй. Гэхдээ ачаалал бол байлгүй яахав. Боловсролын чиглэлийн хөрөнгө оруулалт улсын хэмжээнд жаахан тааруу, хүн амынхаа өсөлтийг гүйцэхгүй байгаа учраас энэ зовлон манай аймагт байж л байна. Аль болох зохицуулах, улсын чанартай хөрөнгө оруулалтаар шийдэх, орон нутгаас бас асуудлыг шийдээд явж байгаа.
-Орон нутгийг хөгжүүлэх сангийн хөрөнгө оруулалтаа хэрхэн ашиглаж чадаж байна вэ. Зарим аймаг сангийн мөнгө цагтаа орж ирээгүйгээс өмнөх жилийнхээ өрийг дарах байдал хүртэл гарсан?
-120-300 сая төгрөгийн хооронд сум хөгжүүлэх сангийн мөнгө эргэлдэж байгаа. Үүнийг л сумд маш сайн зарцуулах хэрэгтэй. Жилийн 1,8-3 хувийн хүүтэй мөнгө болохоор зөв зүйлд залахыг бид бодож байгаа. Намайг Засаг дарга болоход Сум хөгжүүлэх сангийн мөнгийг зүй бусаар зарцуулсан зүйл нэлээд байсан. Танил тал, намынхан, хамаатан садандаа өгдөг, янз бүрийн ашиг сонирхлын зөрчил үүсгэх гэх мэт. Энийг бид таслан зогсоож чадсан. Ер нь эргэн төлөлт бол жаахан удаан байдаг юм билээ. Аль болох эргэн төлөлтийг наашлуулах, ажлын байр бий болгохыг чухалчилдаг. Ер нь, Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан, Сум хөгжүүлэх сангаас зээл авч байгаа хүмүүст шалгуур тавихдаа эхний удаад ажлын байр нэмэгдүүлэхийг харж байгаа. Хэдэн хүн ажлын байраар хангаж, хэдий хугацаанд хэрэгжих насжилттай төсөл вэ, нутгийн брэнд бий болгох зэрэг нь чухал. Ийм төслүүдийг бодлогоор дэмжиж байгаа. Урьд нь 3-5 сая төгрөгийг зүгээр тараачихдаг байсан. Тэр мөнгөөр олигтой үйлдвэрлэл эрхлэх хэцүү шүү дээ. Тэгэхээр 20-50 сая төгрөгийн төслүүдийг бид бодлогоор дэмждэг. Манайд модны, хөдөө аж ахуйн, газар тариалангийн чиглэлийн үйлдвэрүүд цөөнгүй бий. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, гурил, талх, нарийн боовны үйлдвэрлэл бас нэлээд байгаа. Мөн фермерүүд бий болж байгаа нь их өгөөжтэй зүйл. Жишээ нь, Хутаг-Өндөр сумыг жишиг болгохоор үйлдвэрлэл хөгжиж, ажлын байр нэмэгдэнэ. Үүнийг дагаад суурьшил тэлэх зэрэг гол гол зүйлүүдээ бид бас хараад байгаа юм. Эндээ л зээл тусламжийг чиглүүлэн ажиллаж байгаа даа.
-Булган аймагт өвөлд хэр сайн бэлдэж байна вэ?
-Сүүлийн гурван жил өвөлжилтийн бэлтгэлийн маш сайн хангасан аймгаар Булган шалгарсан. Бид Аймгийн нөөцийн газар гэж байгуулсан юм. Энэ Нөөцийн газар маань өвөлжилтийн бэлтгэлийн бүх ажлыг хариуцаад бие даагаад хийдэг. Хурлаар тодорхой төсвийг нь батлаад өгчихдөг учир заавал төр оролцоод байх шаардлагагүй ажлаа хийчихдэг. Төр хяналтаа тавиад ажиллаад ирсэн. Өнөөдөр Булган аймагт 1200 тонн өвс, 300 тонн тэжээл бэлтгэх ёстой. Сумд өөрсдийн малын тоогоор өвс, тэжээлээ бэлтгэх ёстой. Малчид ч мөн хувийн бэлтгэлээ базаах учиртай. Төв суурингийн бэлтгэл 92 гаруй хувьтай байгаа гэсэн. Нийт дүнгээрээ 80 хувьтай өвөлдөө бэлтгэж байна. Тарианы ургалтын хувьд ч улсын хэмжээнд манайх хамгийн сайн байгаа. Харин энэ жилийн өвс бага зэрэг үнэтэй гарах болов уу. Шингэн ургасан учир том талбайг хамрахаар зардал өсөх магадлалтай байгаа. Өнгөрсөн жил 2500-аар нэг боодол өвсийг бэлтгээд 1250 төгрөгөөр малчдадаа хөнгөлөлттэй үнээр өгсөн. Энэ жил 3000 гарахаар байна гэсэн тооцоог Нөөцийн газрынхаа гаргасан байна. Бид шат шатандаа бэлтгэл ажлаа хийж байгаа.