Иргэдийн шударга шүүх ТББ-ын тэргүүн, "Монгол хүний төлөө нам”-ын дарга, хуульч Х.Бат-Ялалттай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

 Танай байгууллага сүүлийн үед ямар ажил хийж байна?

Бид нарын хувьд шударга ёсыг л бий болгохыг зорьж явдаг хүмүүс. Үүний дагуу бид иргэдийн шударга шүүх гэдэг ТББ-ыг байгуулсан. Харамсалтай нь үе үеийн Ерөнхийлөгч нар шудрага шүүхтэй болно гэж хэлсэн боловч энэ тал дээр дорвитой ажил ерөөсөө хийгдсэнгүй өдийг хүрлээ. Хамгийн гол нь өнөөгийн эрх баригчид шударга ёсыг ерөөсөө хүсэхгүй байна. Яагаад гэхээр шударга ёсны эсрэг үйлдэл болох шударга бус явдал болох хуйвалдаан, хууран мэхлэлт зэрэг явдлууд өдрөөс өдөрт түгэн дэлгэрсээр байна. Тэгэхээр энэ бүх нууц далд үйлдлийн ард хэн байдаг вэ гэхээр төрийн дээд эрх мэдэлтнүүд байдаг. Энэ хүмүүс өнөөдөр дураараа дургиж юу хүссэнээ хийж байгаа нь үнэхээр сэтгэл эмзэглүүлж байна. Би өөрөө гэмт хэрэг судалдаг хүний хувьд шууд санаатай, шунахайн сэдэлтэй улс төрийн байгууллага нэртэй гэмт бүлэглэлүүдийг яаж таслан зогсоох талаар маш их судалсан. Бид 1990 оноос хойшхи өнөөдрийг хүртэл энэ нийгмийг судалж үзээд үүнээс өмнөх нийгэмтэй харьцуулж үзсэн.

Ингээд харьцуулаад үзэхэд өнөөгийн энэ нийгмийн ялзрал завхрал бол 1990 оноос өмнө тэр үйл ажиллагаагаа явуулж байсан Ардын хянан шалгах хороо гэдэг байгууллагыг татан буулгаснаас үүдсэн болохыг маш сайн ойлгосон юм. Үүнээс үүдэн төр өөрөө ямар ч хяналтгүй болсон. Дээрээс нь одоо аливаа хэрэг маргааныг эцэслэн шийддэг шүүхийн байгууллагаас ард түмний төлөөллийг гаргаж хаясан нь маш том завхрал болсон. Гэтэл сүүлийн 28 жилийн хугацаанд иргэдийн төлөөлөгч гэдэг гоё нэртэй ямар ч шийдвэр гаргадаггүй үйл ажиллагаанд оролцох чадамжгүй нийгмийн янз бүрийн төлөөлөл тухайлбал тэтгэвэртээ гарсан янз бүрийн дэл сул хүмүүсийг шүүхэд оруулж худлаа үнэн суулгадаг болсноос шүүх ямар ч хяналтгүй болсон. Харин үүний оронд төр өөрөө шууд 100 хувь бие даан шийдвэр гаргадаг болж авлигад автан ямар ч хамаагүй шийдвэр гаргадаг тийм байгууллага болж хувирлаа.

Тэгэхээр өнөөдөр бид шударга ёсыг тогтооё л гэж байгаа бол шүүхийг л шударга болгох ёстой. Шүүх өөрөө шударга байх юм бол Элбэгдорж байна уу, Энхбаяр байна уу, Нямдорж нь байна уу хамаагүй шударга шүүхээр л орж, гэм буруутай нь тогтоогдвол хариуцлагыг нь хүлээлгэх бүрэн боломжтой болно. Харамсалтай нь өнөөдөр шүүх засаглал маань ажлаа огт хийхгүй байна. Харин улс төрийн намууд өмнөөс нь шүүхийн ажлыг хийгээд сууж байна. Энэ нь сонгуулийн үеэр тодорхой харагддаг. Бас тэр хууль хүчний байгууллагууд тэр олон мэдээлийн хаагуур нь явж өнгөрөөд байдаг нь нь огт мэдэгддэггүй. Уул нь тэр байгууллагууд чинь энэ ажлыг хийж байх ёстой. Өнөөдөр эрх баригчид хууль шүүхийн байгууллагыг өөрсдийн эрх ашгаа хамгаалдаг өрөөл бусдыг хэлмэгдүүлдэг байгууллага болгож хувиргасан байна.

Энэ бүхнээс үүдэн өнөөдөр Монгол улсын бүх ялзрал завхрал гарч байгааг хэлэх хэрэгтэй. Өнөөдөр эрх баригчид болон төрийн зарим албан хаагчид улсынхаа сан хөмрөгөөс хүссэнээрээ хулгай хийж, Үндсэн хуулийг ноцтой зөрчиж байгааг бид бүхэн сайн мэдэж байгаа. Үүнээс үүдэн нийгмэд баян хоосны аймшигтай том ялгаа гарч байна. Тийм учраас манай Иргэдийн шударга шүүх ТББ үйл ажиллагаагаа улс төрийн үйл ажиллагаа болгон өөрчилж, улс төрийн нам байгуулсан. Өдгөө манай намын нэг жилийн ой болж байна. Өнөөдөр манай нам ард түмний шүүх байгуулж авлигачдыг цээрлүүлэе гэсэн арга хэмжээг зохион байгуулж, эв нэгдлийн тунхаг бичгийг боловсруулан бусад улс төрийн намуудад хүргүүлж, "Эв нэгдлийн баяр”-ыг зохион байгуулхаар ажиллаж байна.

Шүүх засаглалийн шударга бус байдлыг яаж өөрчлөх вэ? Тэмцэх арга зам нь юу байх ёстой вэ?

Ерөөсөө онолынхоо хувьд хамгийн сонгодог шүүхийг л байгуулах ёстой. Монгол улс өөрөө шүүх засаглал байгуулж байсан асар эртний уламжлалтай улс. Гэтэл энэ түүх уламжлал алдагдаад олон арван жил болж байна. Тэгэхээр өнөөдөр Монгол улс ард түмэн, төр хоёр хамтарч шийдвэр гаргадаг тийм л шүүхийн тогтолцоог бий болгох ёстой. Үүнийг л шүүхийн хамгийн сонгодог хувилбар гэж би хэлээд байна. Жишээ нь манайх шиг улсад бол гурван шүүгч байлаа гэхэд хоёр нь ард түмний төлөөлөгч, нэг нь төрийн төлөөлөгч байж болно. Энэ гурван нийлж байгаад аливаа хэргийн гэм бурууг шийддэг болох ёстой. Гэтэл өнөөдөр ард түмний оролцоо шүүх байгууллагад ерөөсөө байхгүй байна. Ямар ч байсан Монгол улсын нэрийн өмнөөс гэж шийдвэр гаргах гэж байгаа л бол ард түмэн төр хоёр заавал оролцож байж шийдвэр гаргадаг байх ёстой. Тэгвэл энэ оролцоо өнгөөгийн Монгол улсад ерөөсөө хангагдахгүй байгаа учраас бүх шийдвэрийг төрийн нэрийн өмнөөс гаргаж байна.

Тэгэхээр ялагчийг хэн ч шүүдэггүй гэдэг шиг төрийн эрх мэдэлд байгаа эрхтэн дархтнууд өөрсдийн дур сонирхолын дагуу шүүхийг өөрсдийн толоом болгож байна. Тэр үүднээсээ төр засгийн дээр байгаа тэр хүмүүсийн бузар булай гэм нүглүүд ингээд дарагдаад өнгөрч, тэр бүгдийг бид яаж ч чадахгүй байна. Мөн өөр нэгэн жишээ гэвэл шүүхийн Англи Саксон систем гэж байдаг. Тэр систем яадаг гэхээр ард түмэн эхэлж шийдвэр гаргачихаад дараа нь төр нь өөрөө шийдвэр гаргадаг дамжлах систем юм. Энэ шүүх систем дээр тангарагтан гэж нэрлэгдсэн хэсэг хүмүүс сууж байдаг. Энэ хүмүүс бол ард түмнээс сонгогдсон хүмүүс байх ба тэд тангараг өргөж маш шударга шийдвэр гаргадаг журамтай байдаг. Тэгвэл өнөөдөр манайд ийм шүүхийн систем байна уу гэвэл байхгүй байна. Манай шүүх систем бол эдгээр шүүх тогтолцооны аль нь ч биш юм. Энэ утгаараа асар их алдаа завхрал муу муухай зүйл гарч байгааг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Яваандаа энэ нь бугшсаар хүчирхийлэлд ч хүргэж болохыг үгүйсгэхгүй. Тийм болохоор шударга ёсны төлөө, шударга шүүхийн төлөө тууштай тэмцэх шаардлагатай байна.

Өнөөдөр Монгол улсын хууль хяналтын байгууллагууд бүхэлдээ мафийн сүлжээнд орчихсон гэж зарим хүмүүс ярьж байна. Энэ гажуудалтай яаж тэмцэх ёстой юм?

Шулуухан хэлэхэд өнөөдөр бид нар ард түмний шүүх л байгуулах хэрэгтэй. Шүүгч нарыг бүрэн бүрэлдхүүнээр нь өөрчлөөд тэр хүмүүст гомдолтой хүмүүсийн гомдлыг барагдуулж, тэднийг өөрсдийг нь шүүн, өөр шударга хүмүүсийг томилох хэрэгтэй байна. Дэлхийн бусад улс орнуудад ийм бодитой тодорхой жишээнүүд байна. Жишээ нь Гүрж улсад гэхэд авлига авдаг хууль хяналтын байгууллагын хүмүүсээ бүгдийг нь солиод үйл ажиллагааг нь шинээр эхлүүлсэн туршлага байдаг. Тус улсад авлига хээл хахууль авдаг цагдаа нарыг бүгдийг нь сольж, өөр шударга хүмүүсээр бүрдүүлсэн практик бий. Монголд бол байдал эсрэгээрээ байдаг. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга нь л гэхэд өөрөө согтуугаар машин жолооодож яваад хүн дайрч алчихаад "шүүгч нарын цалинг нэмсэн тийм болохоор санаа зоволтгүй тэд шударга шийдвэр гаргана” гээд яриад зогсож байх жишээтэй.

Энэ бол байж боломгүй мэдэгдэл. Өнөөдөр төрийн эрх барьж буй эрх мэдэлтэн хэн байхаас хамаарахгүйгээр шүүх өөрөө бие даасан хараат бус засаглал байх ёстой. Гэтэл тэд өнөөдөр төрийн эрхийг хэн барьж байна, тэдний талд шийдвэр гаргах ёстой юм шиг ингэж аашилж байгаа нь Монгол улсын хууль зүйн салбар ялзрахын дээдээр ялзарсан бас бие дааж ажиллах чадваргүй болсон гэдгийг харуулж байна. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хүртэл өнөөдөр АТГ-ын даргыг өрөөндөө дуудаад "улс төрийн нөхцөл байдал өөр болсон шүү ажлаа хийгээрэй” гэж хэлээд сууж байна. Тэгвэл АТГ гэдэг байгууллага Ерөнхийлөгч хэн байхаас үл хамаараад өөрсдөө ажлаа шударга хийж байх ёстой газар шүү дээ. Ийм л тэнэг бүдүүлэг юм өнөөдөр Монголын нийгэмд амь бөхтэйгээр оршиж байгаа нь хамгийн том эмгэнэл юм. Тийм болохоор л бид шийдвэр гаргахад олон нийтийн хөндлөнгийн оролцоо хэрэгтэй тэгээд хамтдаа түүний төлөө тэмцэх хэрэгтэй гэж хэлээд байна.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга Н.Лүндэндорж согтуугаар автомашин жолооодож яваад жирэмсэн эмэгтэйг дайрч алсан гэдгийг олон түмэн мэдэж байгаа. УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж ч үүнийг өөрт нь хэлж байсан. Энэ асуудал яагаад тэр хүний талд шийдэгдэв? Үүнийг яах ёстой вэ?

Энэ хүний асуудлыг өнөөдөр олон нийтийн шүүхээр нээлттэй шүүх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт энэ гэмт хэрэгт хохирогч нар яагаад чимээгүй байгаа байна гэдэг асуудал яригдах ёстой. Тэр хүмүүст хашаа байшин өгсөн энэ тэр гэсэн яриа ч байдаг. Яг үнэндээ бол энэ асуудал Монголын улс төрчдийн ёс зүйгүй ялзарсан байдлыг л тод харуулж байгаа хэрэг. Хууль зүйн сайд нь хүртэл шүүх ялзарч байна гээд телевизээр яриад сууж байна. Ц.Нямдорж гуай өөрөө Н.Лүндэндорж гэдэг энэ хүнийг төрийн ордон дотор алуурчнаар нь дуудаж байсан мөртлөө энэ асуудал ерөөсөө шийдэгдэхгүй байна. Харин нөгөө Н.Лүндэндорж нь "бие долоогоны ханд уусан байсан” гэсэн тайлбар хийгээд сууж байдаг. Өнөөдөр Монголын хууль хяналтын байгууллага ийм л байдалтай байна . Тэр үүднээсээ бид эдгээр хүмүүсээс шударга ёсыг заавал нэхэх эрхтэй.

Хэтэрхий баян шүүгч нарын талаар танай байгууллага тусгайлан судалгаа хийж үзэв үү? Тэр хууль бусаар хөрөнгөжиж баяжсан шүүгчид болон эрх баригчдыг яах ёстой вэ?

Үзсэн. Монголын шүүгч нарын дунд чинь өнөөдөр ядуу хүн бараг байхгүй. Гэхдээ зааал ядуу байх ч ёсгүй байх. Гэхдээ тэр баян шүүгч нар яаж ингэж хөрөнгөжсөнөө тайлбарлах ёстой. Хамгийн сүүлд нэг шүүгч дансандаа 2 сая ам доллартай байна гэсэн шуугиан дэгдсэн. Энэ шүүгч болохоор өөрөө юу гэж тайлбарладаг гэхээр АНУ-д хүүхдээ эмчлүүлхийн тулд эгчийнхээ мөнгийг дансандаа хийсэн байсан гэж хэлсэн. Гэтэл энэ нь яаж ч бодсон үлгэрийн далай бөгөөд тэр хүн АНУ-ын ЭСЯ-ыг хуурахыг хүсэж буй субьектив санаа бодлоороо шүүгч хийх боломжгүй хүн гэдгээ батлан харуулж байна. Гэтэл нөгөө хүн дайрч алсан гэгдэх ШЕЗ-ийн дарга Н.Лүндэндорж энэ талаар хэлэхдээ "Яагаад нэг шүүгч хүн тэрбум ам долларын хөрөнгөтэй байж болдоггүй юм ” гэж хэлээд зогсож байсан. Зарчмын хувьд бол ийм байж болох уу гэвэл болно. Хамгийн гол нь тэр хөрөнгө мөнгө нь үнэхээр хууль ёсны дагуу үүссэн байх ёстой. Тэгээд энийгээ тайлбарлаж чадахгүй байж ийм юм ярьж болдоггүй л байхгүй юу.

Саяхан л гэхэд эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль гэж гараад үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн этгээдүүдийг шалгах эрх зүйн боломжгүй болчихлоо. Энэ мэтчилэн зүйлийг яриад байвал дуусахгүй. Монгол улс өнөөдөр хараат бус байдалд халдах, улсын нууц гэдэг хоёр үгээр халхавчилж маш их нүгэл үйлдэж байна. Тийм болохоор бид Монголын нийт хуульч жирийн иргэдийг манай "Монголын хүний төлөө намтай” нэгдэж дуу хоолойгоо нийлүүлэн хамтран ажиллахыг уриалж байна. Ирэх 2020 оны сонгуульд бид "Монгол улс мандтугай "гэсэн уриатайгаар оролцох гэж байгаа. Үүний төлөө хүн бүр эх оронч сэтгэлтэй байх хэрэгтэй. Нийгэмд өнөөдөр шударга бус юм маш их байна гэж би түрүүн хэлсэн. Тэр шударга бус байдал гаргаад байгаа тэр хүмүүс хамгийн наад зах нь өөрсдөө сайн дураараа огцрох хэрэгтэй. Жишээ нь Ц.Нямдорж гэдэг хүн өөрөө сайн дураараа огцрох өргөдлөө өгөөд сайдын албан тушаалаа өгөх ёстой гэж хэлмээр байна.

Зарим шүүгч нарыг харж байхад нэг тийм амны салиа нь арилаагүй сөөсгөр шалдан банди нар гэдэг ч юм уу эсвэл нэг эрх танхил охидууд байх юм. Шүүгчээр ямар хүнийг томилох ёстой юм бэ?

Миний бодлоор шүүгч хүн гэж ямар хүн байх ёстой вэ гэхээр нас тогтсон амьдрал үзсэн, хал үзэж халуун чулуу долоосон, хэнд ч худалдагдахгүй тийм нэг ноён нуруутай мэргэжлийн хуульч хүн байх ёстой. Таны хэлээд байгаатай би зарчмын хувьд санал нэг байна. Тийм хүмүүс шүүх байгууллагад байдаг уу гэвэл байдаг. Тэгээд тэр ар өврийн хаалгаар орсон гэдэг ч юм уу, хууль ёсны талаар олигтой юм мэддэггүй ашиг хонжоо хардаг тийм хүмүүс шүүгч хийгээд ирэхээр ямар аюултай юм болохыг төсөөлхөөс ч аймаар. Тийм болохоор тэр хэн нэгний захиалгаар ажилладаг шүүгчдийг олж илрүүлэн ард түмний шударга шүүхийг яаралтай байгуулж, энэ шүүх тогтолцоог зайлшгүй өөрчлөх бодит шаардлага зүй ёсоор урган гарч байна. Ингэхийн тулд бид бүгдээрээ хамтарч нэгдэж, шударга ёсны төлөө тэмцэх ёстой.

 

Ж.Батдорж 

 

BOLOD.mn