-МАН-ын Шинэчлэлийн хорооны анхны Бага хурал өнөөдөр болох гэж байна. Бага хурлаар юу хэлэлцэх вэ. Ер нь өнгөрсөн хоёр жил гаруйн хугацаанд Шинэчлэлийн хороо юу хийв?

-Бага хурлын үүрэг бол ирэх жил болох МАН-ын Шинэчлэлийн хорооны удирдах дээд байгууллага Шинэчлэлийн Их хурлыг зохион байгуулахад оршиж байсан. Бид Бага хурлаараа үндсэн хоёр асуудлыг хэлэлцэж, шийдвэрлэнэ. Нэгдүгээрт, ирэх жилийн Шинэчлэлийн Их хурлыг зарлах, хуралд бэлтгэх ажлын хэсгүүдийг байгуулж ажилд нь оруулах. Хоёрдугаарт, өнөөдрийн нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдалтай холбогдуулж "Улс төрийн намуудын шинэчлэл ба нийгмийн хөгжил” сэдвээр улстөрийн илтгэл хэлэлцүүлнэ. Үүнээс улстөрийн уриалга гаргах зорилготой байгаа. Шинэчлэлийн хороо байгуулагдсанаасаа эхлэн улстөрийн намуудыг шинэчлэх, төрийг эрүүлжүүлэх, нийгмээ хөгжүүлэх зорилгын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулсаар ирсэн. Шинэчлэлийн хороо анх МАН дотор МАН-ыг шинэчлэх зорилготой үүсч байгуулагдсан. Үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд явж байхад бидэнд зөвхөн МАН-ын гишүүдээс төдийгүй нийгмээс маш их дэмжлэг ирсэн. Бид МАН-ын шинэчлэлийн асуудал бол дан ганц энэ намын шинэчлэл биш юм. Улс төрийн ууган байгууллагын шинэчлэл бол араасаа бусад намын шинэчлэлийг дагуулах, нийгмээ өөрчилж хөгжүүлэх, төрийг эрүүлжүүлэх чухал хөшүүрэг гэдгийг ойлгосон. Өнөөдөр төрд үүссэн хямрал, алдаа, завхрал бол яах аргагүй төрийг бүрдүүлдэг улстөрийн намуудын нөхцөл байдлаас шалтгаалж байна. Төрийн хариуцлагагүй, алдаа дутагдалтай байгаагийн шалтгаан нь улс төрийн намуудаас гадна хууль эрх зүйн орчинтой холбоотой. Шинэчлэлийн хороо нийслэл, орон нутагт салбараа үе шаттай байгуулж байгаа. Гишүүд дэмжигчдийн тоо өдрөөс өдөрт өсөн нэмэгдэж байна.

-Өнгөрсөн хугацаанд Шинэчлэлийн хороо ямар асуудлыг хөндөж гаргав. Тодорхой ямар ажлуудыг хийсэн бэ

-Шинэчлэлийн хороо нийгэм, улс төрийн тухайн цаг үеийн тулгамдсан асуудлуудаар иргэдийн саналыг сонсох, судалгаа явуулах, эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулж бодлогоо тодорхойлдог. Үүнийгээ бодлого боловсруулагчдад хүргэж ажилладаг юм. Өмнө нь бид Улс төрийн намуудын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Сонгуулийн тухай хуулийн тодорхой асуудлууд болон эдийн засгийн хүндрэл, түүнээс гарах арга замын талаар бодлого боловсруулж хүргүүлсэн. Мөн Шинэчлэлийн хорооноос Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай хариуцлага тооцох асуудлыг жил гаруйн хугацаанд гаргаж тавьсан. Учир нь улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдал хүндэрч өдөр ирэх тусам даамжирсан. Нэг талаас эдийн засгийн шалтгаан, нөгөө талаас хууль эрх зүйн орчныг завхруулан, гажуудуулж, ард түмний аж амьдралыг доройтуулж байгаатай холбоотой шалтгаан ч бий. Бид "Ерөнхий сайдад хариуцлага тооцохдоо төр шударга, нээлттэй, цэвэр тунгалаг болж, төрд хариуцлагын тогтолцоо хэвшээсэй” гэдэг үндэслэлээр асуудлыг тавьж үр дүнд хүрсэн. Бидний тавьсан хариуцлага тооцох үндэслэлүүд ямар ул суурьтай, үнэн байгаа нь ил тод харагдаж байна. Энэ асуудлын цаана нуугдсан төрийн алдаа дутагдал, гажуудал завхрал ил боллоо. Өнөөдөр төрийн дээр нам байдаг болсон. Намын дээр хэсэг бүлэг хүмүүс, фракциудын эрх ашиг байдаг болсон байна. Энэ нь улс орныг доройтуулж, ард түмний ахуй амьдралыг уландаа гишгэдэг нөхцөл байдлыг үүсгэсэн.

- Удахгүй шинэ Засгийн газар бүрдэж ажлаа эхэлнэ. Өнөөгийн нийгэм, эдийн засаг хямарсан энэ үед дараагийн Ерөнхий сайд яаж ажиллах ёстой гэж бодож байна?

-Дараагийн Ерөнхий сайдыг АН-аас дэвшүүлж батална. Гэхдээ хэн байх нь бидэнд сонин биш. Хамгийн чухал нь зарчмын асуудал. Тэр нь дараагийн томилогдох Ерөнхий сайд алдаатай бодлогуудад үнэлэлт дүгнэлт өгч, төсвөөс гадуур хараа хяналтгүй зарцуулагдаж буй мөнгийг яаж зарцуулсан тухай тайлан гаргаж, бондын мөнгийг ямар төсөл хөтөлбөрт оруулж, хаашаа шингээсэн гэдгийг ард түмэнд ил тод болгох хэрэгтэй. Мөн үүссэн эдийн засаг, нийгмийн хүндрэл бэрхшээлүүдийг богино хугацаанд давах арга замаа тодорхойлж, нээлттэй, хариуцлагатай ажиллах шаард лагатай байна. Үүнээс гадна бусад улс төрийн хүчин, цөөнхийн шүүмжлэлийг хүлээн авч ажилдаа тусгаж бүтээлч ажиллах ёстой. Энэ шаардлагыг ч бид тавина.

-Таны ярианаас ажиглаж байхад улс төрийн намын тухай асуудлуудыг нэлээд хөндөж байна. Улс төрийн намуудын тухай хуулийн өөрчлөлтөд санал хүргүүлсэн гэж байсан. Ямар санал хүргүүлсэн юм бэ?

-2013 оны нэгдүгээр сард Шинэчлэлийн хорооноос "Улс төрийн намуудын төлөвшил” сэдвээр эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулсан. Үүнд зөвхөн МАН-аас бус бусад улс төрийн намуудын төлөөлөл оролцож хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн л дээ. Улс төрийн намуудын хувьд юуны өмнө үзэл баримтлалын асуудал байдаг. Улс төрийн намуудын үзэл баримтлалыг чиглүүлдэг зүүний, барууны гэсэн чиг баримжаа бий. МАН-ын хувьд Зүүн төвийн социаль демократ нам. АН-ын хувьд барууны үзэл баримтлалтай. Улс төрийн намууд бодлого, хөтөлбөрөөрөө өрсөлдөх ёстой. Аль намын бодлого хөтөлбөр нийгэмд дэмжлэг авна. Тухайн намын бодлого төрийн бодлого болж үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой болдог. Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг аваад үзвэл. Жишээ нь, АН барууны чиг баримжаатай. Чадаж байгаа нь сайхан амьдарч, чадахгүй, чадавхгүй хэсэг хөлд нь өртдөг бодлого. Нийгмийн чинээлэг хэсгийг дэмждэг гэж болно. Яагаад гэвэл төрийн оролцоо бараг байх ёсгүй. Хөгжиж буй орны хувьд нийгэм, эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлээс хамаарч нийгмийн тодорхой давхаргын эрх ашиг хөндөгддөг. Ялангуяа, манай улсын хувьд эдийн засаг онцлогтой. Уул уурхай, экспортын ашигт тулгуурладаг. Тэгэхээр хэрэв бид нийгмийн тодорхой хэсгийн эрх ашгийг хамгаалж, халамж, нийгэм хамгаалал, сургалтын бодлого явуулж, зах зээлийн харилцаанд оруулах талаас нь дэмжихгүй бол нийгэмд тэгш бус байдал давамгайлна. Өнөөдөр улс төрийн намуудын төлөвшил түүхий байна. Нэгэнт үзэл баримтлал, чиг баримжаагаа тодорхойлсон байтал өөр замналаар явж байна шүү дээ. Мөн улс төрийн намуудын гишүүнчлэл, өмчийн асуудал бий. Энэ олон асуудал дээр бид эрдэм шинжилгээний бага хурлаас дүгнэлт гаргасан. Үүнийгээ УИХ дахь намын бүлгүүд болон Улс төрийн намын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн ажлын хэсэгт хүргүүлсэн байгаа.

- Улс төрийн намуудын төлөвшөөгүй байдал нь засаглалын хямрал, төрийн хямрал бий болоход нөлөөлөөд байна уу. Та юу гэж харж байна?

-Би адилхан байр суурьтай байна. Төрийг бүрдүүлж буй субьект бол улс төрийн намууд. Улс төрийн намууд үйл ажиллагаа, бодлого чиглэл, дотоод зарчим, дотоод ардчиллаа зөв тодорхойлсноор тэр нь эргээд төрд шингэж, төрийн цаашдын үйл ажиллагааны суурь болдог. Ялангуяа, төрийн эрх барьж буй АН-ын хувьд "ардчилсан” гэдэг нэртэй боловч АН төлөвшлийн төвшинд маш гажуудал, завхралтай. Намын дотоод асуудал, зөрчилдөөн нь төрийн зөрчилдөөн болсон. Намын эрх ашиг төрийн эрх ашгаас дээгүүр байх нөхцөл үүсгэсэн.

- Улс төрийн намууд дүрмийнхээ хувьд нэг загвартай байвал яасан юм бэ гэдэг зүйлийг зарим гишүүн хэлдэг шүү дээ?

-Улс төрийн намуудын үйл ажиллагаа бүр өөр өөрийн онцлогтой. МАН нэгдсэн удирдлагатай байхад АН-ын хувьд олон фракциас бүрэлдсэн. Үйл ажиллагаа нь ч үүнийгээ дагаад онцлогтой. Улс төрийн намууд дотоод зарчмаа ярилцаад шийдэж болно. Гэхдээ хямралын гол үндэс нь зөвхөн улс төрийн намуудын дотоод асуудалтай холбогдолтой биш. Хууль эрх зүйн орчинтой холбоотой. Ер нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллага, Ерөнхийлөгчийн институци хоорондын харилцан хамаарлын асуудал хямралын үндэслэл болж байна. УИХ, Засгийн газар үүргээ бүрэн гүйцэтгэж чадахгүй байна. УИХ Засгийн газрыг бүрдүүлж баталдаг. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байдаг. Тиймээс хариуцлага тооцож чаддаггүй. Санаатай, санамсаргүй байдлаар хууль зөрчигдөг байдал байнга гардаг. Ерөнхийлөгчийн үүрэг оролцоо тодорхойгүй байна. Ерөнхийлөгч УИХ, Засгийн газрын ажлыг хийгээд байгаа ч юм уу. Ийм л дүр зурагтай байгаа. Учир нь УИХ Засгийн газар уялдаа холбоогоо сайн хангаж, үүргээ бүрэн гүйцэтгэж чадахгүй байгаа учраас Ерөнхийлөгчийн оролцоо нэмэгдэж байна.

- Үүнийг яаж зохицуулах вэ. Заавал Үндсэн хуулийг өөрчлөх шаардлага байгаа юм уу?

-Өөрчлөх шаардлага бий. Үндсэн хуулиар л зохицуулна. Манай Ардчилсан Үндсэн хууль бол улс төр, нийгэм, эдийн засгийн харилцааны маш олон асуудлыг амжилттай шийдэж байгаа сайн хууль. Гэхдээ аливаа зүйл нийгмийн хөгжлийг дагаж өөрчлөгдөх шаардлагатай. Нийгэм хөгжиж, эдийн засгийн харилцааны шинэ нөхцөл байдлууд үүсч байна. Улс орны гадаад харилцаа шинэ шатанд гарч байгаа. Улстөрийн намууд болон иргэд хоорондын харилцаа огт өөр болсон. Тиймээс энэ өөрчлөлт, нөхцөл байдлыг дагаж Үндсэн хуульд зохих өөрчлөлт оруулах цаг болсон гэж үзэж байна. Өнөөдөр улс төрийн намууд, төрд итгэх иргэдийн итгэл буурсан. Энэ нь өмнөх тогтолцоо иргэдийн итгэлийг бататгахаа больсонтой холбоотой. Цаашид иргэдийн оролцоог хангаж, тэдний хяналтыг бодитой болгох ёстой. Ингэж байж урагшилна. Иргэдийн итгэл буурч байгаа нь улс орны хувьд маш хор уршигтай. Төрт ёс гэж бий. Монголчууд төрөө дээдэлдэг, хүндэлдэг. Төрдөө сүсэглэдэг. Гэтэл төрийг бүрдүүлж буй улс төрийн намууд, тэдний доторх бүлэглэл, фракциудын явцуу эрх ашгаас болж дээдлэх ёстой, ариун нандин төр иргэдийнхээ дунд элдвээр хэлэгдэх хэмжээнд хүрсэн нь харамсалтай.

- Одоогийн нөхцөл байдлыг харахад улстөрийн намд фракци байх хэрэгтэй юм уу. Харин ч албан тушаал булаацалдаж, төрийн ажлыг уядаг бүлэглэл болчихоод байгаа юм биш үү. Ер нь фракци улс төрийн намд ямар үүрэг хүлээж, яаж ажиллах ёстой юм?

-Шинэчлэлийн хорооноос фрак-циудын тогтолцоог нэлээд судалж үзсэн. Ялангуяа, улс төрийн соёл өндөр хөгжсөн Европын болон бусад улс орнууд, мөн хөгжиж буй орнуудын төвшинд фракцийн тогтолцоотой улс төрийн намуудын үйл ажиллагааны онцлогийг судал-сан юм. Эдгээр улсад фракци бол улс төрийн соёл маягаар хэрэглэгддэг. Фракциуд улс төрийн нам дотроо бодлого үйл ажиллагаагаараа өрсөлддөг. Тухайн намынхаа бодлогыг аль фракци нь олон түмэнд илүү сайн танилцуулж, нийгэм, эдийн засагтай холбоотой оновчтой бодлого гаргаж, тухайн бодлого нь ард иргэдэд хэр дэмжиж байна гэдгээр үнэлүүлж, өрсөлддөг юм. Ингээд илүү дэмжлэгтэй фракцийн бодлого намынх нь бодлого болж хэрэгждэг. Тухайн бодлогыг хэрэгжүүлэх төлөөлөлд дэмжлэг авсан фракциас давамгай оролцдог байх жишээтэй. Манайд фракцийн тогтолцоог хамгийн явцуу буюу албан тушаалын наймаа, эрх ашгийн хувиарлалт, тэмцэл байдлаар хэрэглэж байна.

- Ерөнхий сайдыг огцруулахаар санал өгсөн гишүүдийг АН намаасаа хөөх тухай яриад байна. АН-ын тухайд энэ заалт өрөөсгөл гэдэг нь харагдлаа шүү дээ. Ер нь бусад намуудын хувьд ч гэсэн ийм заалтыг дүрэмдээ байлгах шаардлагатай юм уу?

-Ерөнхий сайдтай хариуцлага тооцсон нь олон нийтийн хүлээлт, шаардлагад тулгуурлаж шийдвэрлэсэн гэж боддог. Бид төрийн ордны гадаа сар орчим хугацаанд иргэний нийгмийн байгууллагууд бусад парламентад суудалгүй намуудтай хамтарч улс төрийн суулт зохион байгуулсан. Энэ үеэр 11 300 иргэн Ерөнхий сайдыг огцруулахад санал нэгдэн гарын үсэг зурсан. Түүнчлэл нийслэл хот болон орон нутгийн хэмжээнд санал асуулга явуулсан. "Улс орны өнөөдрийн нийгэм, эдийн засгийн байдлыг юу гэж дүгнэж байна. Засгийн газар, Ерөнхий сайдын үйл ажиллагааг хангалттай гэж бодож байна уу. Хариуцлага тооцох шаардлага байна уу, үгүй юу” гэдгийг судалсны үндсэн дээр шаардлагыг УИХ дахь намын бүлгүүдэд хүргүүлсэн. МАН-ын бүлэг шаардлагыг бүлгийнхээ хурлаар хэлэлцээд "Ард иргэдийн хүсэн хүлээж, хариуцлага тооцохыг шаардаж буй тулгамдсан асуудал мөн юм байна” гэж үзсэн. МАН-ын бүлгийн уг байр суурин дээр АН-ын болон "Шударга ёс” эвслийн бүлгийн төлөөлөл нэмэгдсэнээр хариуцлага тооцох асуудлыг өргөн барьсан. Уг асуудлаар УИХ-ын тодорхой гишүүд санал нийлснээр Ерөнхий сайд хариуцлага хүлээсэн. Хариуцлага хүлээлгэж, эсрэг санал өгсөн АН-ын тодорхой тооны хүмүүсийг намаас хөөх шийдвэрийг намынх нь Хяналтын ерөнхий хорооноос гаргасан байна билээ. УИХ-ын гишүүд бол улс эх орны өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдэж, улс орны төлөө шийдвэр гаргах гэж тангараг өргөсөн хүмүүс. Үнэхээр улс орны цаашдын хувь заяатай холбоотой чухал асуудалд үзэл бодлоороо хандаж байхад улс төрийн намын гишүүнчлэлээс хасах асуудлыг хөндсөн нь тухайн намын дотоод ардчиллын төвшинг харууллаа. "АН бол маш дарангуйлагч нам юм байна. Эрх барьж байхдаа ард түмэн, бизнес эрхлэгчид, бусад улс төрийн нам эвслийг дарамталж, айлган сүрдүүлж, хяхан хавчдаг. Нам дотроо намынхаа гишүүдийг дарамталж, айлган сүрүүлдэг. Ардчилсан гэсэн нэртэй боловч дарангуйлагч нам юм байна” гэдэг нь харагдаж байгаа юм. МАН-аас өмнөх УИХ-ын парламентын үед манай намын Б.Бат-Эрдэнэ гишүүн намынхаа дарга, Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг санаачилж, гишүүдээр гарын үсэг зуруулж УИХ-д өргөн барьж байсан. Үүнийх нь төлөө МАН шүүмжлэлийг бүтээлчээр хүлээн авч, намын бодлого, шийдвэрт тусгасан. Түүнээс тухайн хүнийг хавчин, гадуурхаж намаас хөөсөн зүйл байгаагүй. Харин ч намын дотоод ардчиллын хүрээнд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлсэн.

- Улс төрийн намуудын тухай хуулийг Үндсэн хуулийн зарчимд нийцүүлж батлах ёстой юу. Ер нь нам хүмүүнлэг, ардчилсан, иргэний нийгмийг байгуулахад ямар үүрэгтэй байж, хэрхэн оролцох ёстой юм бэ?

-Үндсэн хуулийн зохицуулалтууд Үндсэн хуулийн үндсэн зарчмуудад тулгуурладаг. Хүмүүнлэг, ардчилсан, иргэний нийгмийг төлөвшүүлэн хөг жүүлэхэд улс төрийн намуу дын үүрэг их бий. Үүнийг төлөвшүүлэх үүргийг улс төрийн намууд хүлээнэ. Өнөөдрийн тогтолцоогоор төрийг улс төрийн намууд бүрдүүлж байгаа. Улс төрийн сонгуульд олон санал авсан нам нь бодлого, шийдвэрээ төрийн бодлого болгодог. Энэ утгаараа үүнийг улс төрийн намууд шийдвэрлэх үүрэгтэй.

- Намын гишүүнчлэлийн тухайд та юу хэлэх вэ. Хатуу гишүүнчлэлтэй байх эсэх асуудал байнга ярьдаг шүү дээ?

-Гишүүнчлэлийн асуудал бий. Улс төрийн намуудын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд энэ асуудал түлхүү яригдаж байгаа. Миний хувьд хэтдээ нам хатуу гишүүнчлэлтэй байх ёсгүй гэж боддог. Гэхдээ өнөөдөр үүнийг огцом хийж болохгүй. Учир нь намын ахмад гишүүдийн хувьд намын гишүүн байна гэдэг тэдний итгэл үнэмшил, амьдралынх нь хэв маяг болсон байдаг. Тиймээс үүнийг огцом байхгүй болговол үндэсний эв нэгдэлгүй байдлыг дэврээх, иргэдийг хооронд нь талцуулах, иргэдийг төрийн бодлого боловсруулагчдын эсрэг турхирах уршигтай учраас хатуу гишүүнчлэлийг үе шаттайгаар аажим зөөллөх хэрэгтэй. Магад-гүй улс төрийн намуудыг хэтдээ гишүүнчлэлгүй болгох нь зүйтэй.

-Намд санхжүүжилт чухал байдаг. Санхүүжилтийг ил тод болгох тухайд Та ямар бодолтой байна вэ?

-Улс төрийн намуудад сан хүү-жилтийн асуудал чухал. Шинэч-лэлийн хорооноос улс төрийн намуудын шинэчлэлийн хүрээнд санхүүжилтийг ил тод болгох асуудлыг байнга тавьж ажилладаг. Санхүүжилтийн олон хэлбэр бий. Төрөөс олгодог дэмжлэг, намын гишүүдийн татвар, хураамж, намын гишүүд, дэмжигчдийн хандив зэрэг хэд хэдэн хэлбэрээр нам санхүүжилтээ бүрдүүлдэг. Хамгийн гол нь яаж бүрдүүлэхээс үл хамааран санхүүжилт ил тод байх ёстой.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Ж.Жаргалцэцэг